«Όταν καθόμαστε κάτω από τη σκιά ενός πλατάνου -μια μορφή ζωής που άλλαξε ελάχιστα από την εποχή που ζούσαν οι δεινόσαυροι- μοιραζόμαστε τουλάχιστον 100 εκατομμύρια έτη ιστορίας». Χώμα, δέντρα, πρασινάδα, πέτρες και νερό. Ένας ποταμός με περίεργο όνομα: Βοϊδομάτης. Τα νερά του λένε πως είναι από τα πιο καθαρά της Ευρώπης και λάθος δεν κάνουν. Τα πλατάνια που ακουμπούν στις όχθες του δημιουργούν απίθανους σχηματισμούς με τους κορμούς και τα κλαδιά τους. Όποιον και να ρωτήσεις που έχει πάει στα Ζαγοροχώρια, θα σου πει πως δε γίνεται να επισκεφτείς την περιοχή, χωρίς να απολαύσεις το μεγαλείο του ποταμού Βοϊδομάτη και της φυσικής πανδαισίας που τον περιβάλλει.
Ο Βοϊδομάτης είναι το κύριο ποτάμι του Ζαγορίου, αποτελώντας πηγή πλούτου για τους κατοίκους αλλά και ζωής για την σπάνιας ομορφιάς χλωρίδα και πανίδα που τον περιβάλλει. Ο ποταμός αρχίζει το ταξίδι του μέσα από το Φαράγγι του Βίκου, όπου βρίσκονται οι πηγές του, ανάμεσα στα χωριά Μικρό Πάπιγκο και Βίκος, για να καταλήξει στην πεδιάδα της Κόνιτσας. Είναι γραφτό του Βοϊδομάτη να συναντήσει τον «μεγάλο» Αώο στην κοιλάδα, να χάσει το όνομά του και να οδηγηθεί στα ελληνοαλβανικά σύνορα... για να ξενιτευτούν και οι δυο τους τελικά παίρνοντας μαζί και τον Σαραντάπορο.
Στο τέλος της χαράδρας του ποταμού Βοϊδομάτη, όταν αυτός συναντά τον κάμπο της Κονίτσης, ανάμεσα στο πλούσιο πλατανόδασος της περιοχής βρίσκεται το «γεφύρι της Κλειδωνιαβίστας». Είναι επίσης γνωστό ως «γεφύρι της Κλειδωνιάς» αλλά και ως «γεφύρι του Βοϊδομάτη». Στο σημείο αυτό του ποταμού, προϋπήρχε από τους βυζαντινούς χρόνους μια παλιότερη γέφυρα. Η περιοχή του γεφυριού της Κλειδωνιαβίστας είναι συνδεδεμένη μ' ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα που συνέβησαν στο Ζαγόρι και που για αιώνες έμεινε χαραγμένο στην μνήμη των κατοίκων του. Ένα άγριο φονικό το οποίο στη συνέχεια το ακολούθησε και «βεντέτα» και που είχε ως τελικό αποτέλεσμα τη διάλυση ενός ολόκληρου χωριού. Τα αιματηρά γεγονότα έλαβαν χώρα στα τέλη του 16ου αιώνα με πρωταγωνιστές δυο από τις μεγαλύτερες οικογένειες του παλιού χωριού Άγιος Μηνάς. Πρωταγωνιστές των θλιβερών και αιματηρών επεισοδίων ήταν οι οικογένειες των Γεραίνη και Σταμάτη, προκρίτων του χωριού και αιτία κάποιοι λόγοι τιμής. Σύμφωνα με τα όσα αναφέρει ο Λαμπρίδης, η κόρη του Γεραίνη ξεκίνησε ντυμένη νύφη μαζί με τους οικείους της, πηγαίνοντας προς το σπίτι του γαμπρού. Τότε λέγεται ότι ο συγχωριανός τους Σταμάτης, που είχε λόγους να μην επιθυμεί να γίνει ο γάμος, έχοντας μαζί του συγγενείς και φίλους του, έστησε ενέδρα στη γαμήλια πομπή την ώρα που αυτή περνούσε το γεφύρι της Κλειδωνιαβίστας. Όταν η νύφη και η συνοδεία της έφτασε στη περιοχή τότε ο Σταμάτης και οι δικοί του που παραμόνευαν, τους επιτέθηκαν. Στο σημείο αυτό δόθηκε μάχη στην οποία σκοτώθηκε ο Γεραίνης, η γυναίκα του καθώς και δυο συγγενικά τους πρόσωπα (ξαδέλφια της νύφης). Οι βιαιοπραγίες όμως δεν σταμάτησαν και τα επόμενα χρόνια τα αιματηρά επεισόδια μεταξύ των δυο οικογενειών συνεχίστηκαν. Ακόμη και οι παρεμβάσεις των Οθωμανικών αρχών δεν στάθηκαν ικανές να σβήσουν το μίσος των δυο αντιμαχόμενων πλευρών. Οι κάτοικοι του χωριού μη μπορώντας να αντέξουν την κατάσταση το εγκατέλειψαν οριστικά. Κάποιοι από αυτούς λέγεται ότι ενσωματώθηκαν στα Κάτω Σουδενά και μάλιστα γιορτάζουν την ημέρα του Αγίου Μηνά.
Με τον καιρό το παλιό αυτό γεφύρι καταστράφηκε και το 1844 χάρη σε χορηγία κάποιου Μπεζέργιαννη, επιχειρήθηκε να κτιστεί στην περιοχή ένα νέο γεφύρι. Όμως η νέα αυτή κατασκευή δεν είχε τύχη και έτσι γρήγορα κατέρρευσε. Τελικά η λύση δόθηκε λίγα χρόνια αργότερα, το 1853. Την χρονιά εκείνη η Μπαλζίκ Χανούμ, σύζυγος του Μακήλ Πασά, διέθεσε τα απαιτούμενα χρήματα (37.000 γρόσια) και κατασκευάστηκε στη περιοχή ένα νέο, θαυμάσιο, μονότοξο, πέτρινο γεφύρι με άνοιγμα περίπου 20 μέτρων και ύψος που ξεπερνά τα 9 μέτρα. Από τότε, τα μέσα του 19ου αιώνα ως και σήμερα το πέτρινο γεφύρι της Κλειδωνιαβίστας παραμένει λειτουργικό και κοσμεί με την παρουσία του τη περιοχή.
Σχεδόν σε όλο το μήκος του ο Βοϊδομάτης ποταμός καλύπτεται από πλούσια βλάστηση που χαρίζει μια γαλαζοπράσινη διαφανή απόχρωση στα πεντακάθαρα νερά του. Σ' αυτά τα νερά, στο τμήμα από την Γέφυρα του Πάπιγκου μέχρι το Γεφύρι της Κλειδωνιάς, αναπτύσσονται μια σειρά δραστηριοτήτων, όπως το rafting, το canoe kayak, ενώ στις όχθες του υπάρχουν μονοπάτια για πεζοπορία και βράχια για αναρρίχηση. Επισκεπτόμενοι την περιοχή έχετε την δυνατότητα να δείτε σε φυσική κλίμακα την αλληλουχία των πετρωμάτων που δημιουργήθηκαν πριν από εκατομμύρια χρόνια στο βυθό της θάλασσας και τώρα, μετά από σύνθετες γεωλογικές διεργασίες, βρίσκονται σε υψόμετρα που ξεπερνούν τα 2.000 μέτρα. Τα αρχαιότερα πετρώματα, ηλικίας 210 εκατομμυρίων χρόνων πριν από σήμερα, αποκαλύπτονται στην χαράδρα του Αώου και είναι οι γκριζόμαυροι δολομιτικοί ασβεστόλιθοι (ασβεστόλιθοι Βίγλας). Οι δολομίτες στον πυθμένα του φαραγγιού του Βίκου είναι ηλικίας 160 εκατομμυρίων χρόνων πριν από σήμερα, ενώ οι ασβεστόλιθοι στην κορυφή του φαραγγιού είναι ηλικίας 35 εκατομμυρίων χρόνων.
Η ροή του ποταμού Βοϊδομάτη είναι τόσο ομαλή που αρκεί να τον παρατηρείς και να τον ακούς για να περάσεις σύντομα σε κατάσταση ονειροπόλησης. Το περπάτημα δίπλα στον Βοϊδομάτη είναι αρκετό. Κανείς δεν φαντάζεται την ομορφιά της διαδρομής. Δεν είναι το ίδιο επιβλητικό με το φαράγγι του Βίκου, αλλά ο Βοϊδομάτης προσφέρει αυτή τη σπάνια ηρεμία και έχει ξεχωριστή αισθητική ταυτότητα. Στη μέση περίπου της διαδρομής σάς περιμένει μια μικρή έκπληξη κάνοντας μια μικρή παράκαμψη προς τα δεξιά. Μιλάμε για το μοναστήρι των Αγίων Αναργύρων Κλειδονιάβιστας. Η τοποθεσία μπορεί να χαρακτηριστεί σαν επίγειος παράδεισος με κάθετα βράχια, πολλές σπηλιές (που κάποτε ήταν ασκηταριά), ψηλά πλατάνια και άφθονα κρυστάλλινα νερά.
Μόνο 10 λεπτά περπάτημα χρειάζονται για να πλησιάσουμε το Μοναστήρι της Σπηλιώτισσας. Η Μονή Σπηλιώτισσας Αρτσίστας (έτσι παλιότερα ονομαζόταν η Αρίστη) ιδρύθηκε στα 1597 και ανακαινίστηκε στα 1634. Η περιουσία του μοναστηριού στα μέσα του 17ου αιώνα ήταν τεράστια και όταν οι επιδρομές των τουρκαλβανών ερήμωσαν την περιοχή, το μοναστήρι αγόρασε τις περιουσίες των κατοίκων από τους άρπαγες και προσφέροντας δουλειά σε όσους ήθελαν να καλλιεργήσουν τα κτήματα, κατάφερε να ξαναζωντανέψουν τα κατεστραμμένα χωριά Μεσοβούνι και Άγιος Μηνάς. Δυστυχώς, στα τέλη του 18ου αιώνα η Μονή Αρτσίστας οδηγήθηκε σε οικονομικό αδιέξοδο, έχασε τα κτήματά της, ενώ μια φωτιά στους ξενώνες και ένας σεισμός στις 18/6/1897 συμπλήρωσαν την καταστροφή και οδήγησαν στην οριστική διάλυσή της. Σήμερα σχετικά φροντισμένο και ανακαινισμένο (αλλά έρημο - χωρίς μοναστική κοινότητα) το μοναστήρι στέκεται κολλημένο στον ψηλό βράχο της όχθης του Βοϊδομάτη και από το κωδωνοστάσι-παρατηρητήριο η θέα είναι εξαιρετική.
Πολλοί μπερδεύονται ανάμεσα στον Βοϊδομάτη, τον Βίκο και το ομώνυμο φαράγγι-εθνικό δρυμό. Τα πράγματα όμως είναι απλά. Κάτω από το χωριό Βίκος τελειώνει το περίφημο φαράγγι και εκεί δίπλα στο εκκλησάκι της Παναγίας βρίσκονται και οι πηγές του Βοϊδομάτη. Ο πλούσιος σε πηγές ποταμός αφήνει πίσω του το χωριό Βίκος, χώνεται ανάμεσα στα κατάφυτα κράσπεδα της χαραγματιάς μέχρι να συναντήσει το παλιό μονοπάτι και νυν ασφαλτόδρομο που ενώνει την Αρίστη με το Πάπιγκο. Είναι πραγματικά μια ανεπανάληπτη εμπειρία να περπατήσει κανείς στο μονοπάτι που για αιώνες συνέδεε τα Ζαγόρια με άλλες περιοχές, δίπλα στο ποτάμι, μέσα στο δάσος. Πρόκειται για θαυμάσιο παραποτάμιο δάσος, υπόλειμμα των αρχαίων παραποτάμιων δασών της περιοχής, με υπεραιωνόβια πλατάνια, ιτιές, λεύκες και σκλήθρα. Είναι ένα θαυμάσιο οικοσύστημα με παρουσία σημαντικών και σπάνιων ενοτήτων βλάστησης και ιδιαίτερων ενδιαιτημάτων σπάνιων, προστατευόμενων και ενδημικών ειδών πανίδας και χλωρίδας.
Οι ορεινοί προορισμοί διανύουν τώρα την «χαμηλή σαιζόν» τους κι αυτό σημαίνει πολύ χαμηλότερες τιμές. Το να κάνεις διακοπές στο βουνό δεν σημαίνει ότι πρέπει να απαρνηθείς τις βουτιές σου –και τα νερά των ποταμιών είναι σαφώς δροσερότερα και συχνά καθαρότερα από εκείνα των περισσότερων παραλιών. Ο Βοϊδομάτης ποταμός προκαλεί τους τολμηρούς για μια βουτιά κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, στα καταγάλανα νερά του με σταθερή θερμοκρασία 4 βαθμών Κελσίου όλο το χρόνο. «Μία χώρα τόσο ευλογημένη με αρχαία μνημεία, παραλίες και νησιά, οι άνθρωποι έχουν την τάση να ξεχνούν ότι και τα βουνά της Ελλάδας είναι μία επιλογή για διακοπές», γράφει η Αλεξάντρα Τόπινγκ στον Guardian, μαγεμένη από την Ηπειρωτική φύση. “Αυτά τα δάση, οι κορυφές, οι χαράδρες και τα ποτάμια έφτιαξαν τις τέλειες ελληνικές διακοπές", καταλήγει.
