Τεχνητή Νοημοσύνη: Από τον Τεχνολογικό Ντετερμινισμό στον Καπιταλισμό της Επιτήρησης

Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) έχει αναδειχθεί ως το πλέον καθοριστικό τεχνολογικό φαινόμενο του 21ου αιώνα. Ωστόσο, η ανάπτυξή της συνοδεύεται από έντονες ανησυχίες ως προς τις κοινωνικές, ηθικές και υπαρξιακές της συνέπειες. Η κυρίαρχη αφήγηση αντιμετωπίζει την ΤΝ ως αναπόφευκτο στάδιο της τεχνολογικής προόδου. Στο πνεύμα του τεχνολογικού ντετερμινισμού, η τεχνολογία εμφανίζεται ως αυτόνομη δύναμη, ανεξάρτητη από τις κοινωνικές σχέσεις που τη γεννούν. Η ΤΝ ωστόσο δεν είναι ανεξάρτητη από τις κοινωνικές σχέσεις που τη δημιουργούν. Ο έλεγχος της τεχνολογίας καθορίζεται από τις σχέσεις ιδιοκτησίας και εξουσίας.                    

Η τεχνητή νοημοσύνη (ΤΝ) αναδύεται ως κεντρικός παράγοντας αναδιάρθρωσης της παραγωγής, της εργασίας και της κοινωνικής δομής στον καπιταλισμό του 21ου αιώνα. Από μαρξιστική σκοπιά, δεν είναι ουδέτερο εργαλείο, αλλά προϊόν των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής που αναπαράγουν και εντείνουν τις κοινωνικές ανισότητες. Διαμορφώνει τη σύγχρονη πολιτική εξουσία με τρόπους που ενισχύουν τις καπιταλιστικές και αυταρχικές δομές εξουσίας. Αν και  προσφέρει δυνατότητες για αύξηση της παραγωγικότητας, βελτίωση της υγειονομικής περίθαλψης και αυτοματοποίηση διαδικασιών, η εφαρμογή της μέσα σε ένα καπιταλιστικό πλαίσιο έχει σοβαρές κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες.

Στον καπιταλισμό, τα μέσα παραγωγής ανήκουν σε λίγες μεγάλες εταιρείες. Η ΤΝ, ως νέα μορφή μέσου παραγωγής, ενισχύει τη συγκέντρωση του πλούτου και της τεχνολογικής ισχύος. Οι εταιρείες που κατέχουν δεδομένα, αλγορίθμους και πλατφόρμες τεχνολογίας αποκτούν μονοπωλιακή δύναμη, καθιστώντας την ΤΝ εργαλείο οικονομικού ελέγχου και κερδοσκοπίας. 

Η τεχνητή νοημοσύνη δεν επηρεάζει μόνο την οικονομία και την εργασία, αλλά και τη δομή της πολιτικής εξουσίας στον σύγχρονο καπιταλισμό. Από μαρξιστική σκοπιά, η εξουσία συγκεντρώνεται εκεί που βρίσκεται ο έλεγχος των μέσων παραγωγής· σήμερα, τα μέσα παραγωγής περιλαμβάνουν και τα δεδομένα, τους αλγορίθμους και τις πλατφόρμες τεχνολογίας.

Η ανάπτυξη  της ΤΝ συγκεντρώνεται σε λίγες μεγάλες εταιρείες και κράτη ενώ συνεπάγεται έλεγχο των πληροφοριών, των δεδομένων και της δυνατότητας πρόβλεψης ή διαμόρφωσης συμπεριφορών, γεγονός που ενισχύει τη συγκέντρωση πολιτικής και οικονομικής εξουσίας.

Τα συστήματα ΤΝ χρησιμοποιούνται για μαζική παρακολούθηση, ανάλυση κοινωνικών δικτύων και προβλέψεις πολιτικής συμπεριφοράς. Αυτό δίνει σε κράτη και εταιρείες τη δυνατότητα να επηρεάζουν εκλογικά αποτελέσματα και να ελέγχουν την κοινωνική δυναμική, δημιουργώντας μια μορφή «ψηφιακής δικτατορίας» σε συνθήκες καπιταλιστικής συγκέντρωσης.

Μειώνει έτσι τη δυνατότητα των πολιτών να συμμετέχουν ισότιμα στη λήψη αποφάσεων. Όσοι ελέγχουν την τεχνολογία μπορούν να καθορίζουν την ατζέντα, να επιλέγουν ποιες πληροφορίες είναι ορατές και να κατευθύνουν τη δημόσια συζήτηση, ενισχύοντας τις κοινωνικές ανισότητες και περιορίζοντας τη δημοκρατία.

Η ΤΝ ενσωματώνει την έννοια της «γενικής διάνοιας» που περιέγραψε ο Μαρξ, δηλαδή της συλλογικής ανθρώπινης γνώσης που αποξενώνεται και γίνεται ιδιοκτησία του κεφαλαίου. Στη σύγχρονη εποχή, αυτή η «γενική διάνοια» ενσωματώνεται σε αλγορίθμους και δεδομένα, δημιουργώντας νέες μορφές αξίας που δεν αντανακλούν την ανθρώπινη εργασία αλλά την ιδιοκτησία της τεχνολογίας.

Η αυτοματοποίηση μέσω ΤΝ οδηγεί σε μαζική αντικατάσταση της ανθρώπινης εργασίας, ιδιαίτερα σε τομείς χαμηλής εξειδίκευσης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση της ανεργίας, και τη συγκέντρωση του πλούτου σε λίγα χέρια. Αντί να απελευθερώνει τον άνθρωπο από την εργασία, τον καθιστά περιττό στην παραγωγική διαδικασία. Η διαδικασία αυτή αναδεικνύει την αντίφαση του καπιταλισμού: η τεχνολογική πρόοδος παράγει πλούτο αλλά ταυτόχρονα αυξάνει τις κοινωνικές ανισότητες.

Η σκέψη του Πιότρ Κροπότκιν παρέχει επίσης ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ανάλυση  των κινδύνων από την τεχνητή νοημοσύνη. Ο Κροπότκιν τόνιζε ότι η αλληλοβοήθεια αποτελεί θεμελιώδη παράγοντα για την ανθρώπινη εξέλιξη και την κοινωνική ευημερία. Στο πλαίσιο αυτό, η εφαρμογή της ΤΝ χωρίς σεβασμό στις αρχές της συνεργασίας και της αλληλεγγύης  δεν λειτουργεί υπέρ του συμφέροντος όλων.Η ηθική και βιώσιμη ανάπτυξη της ΤΝ απαιτεί συλλογική ευθύνη, διαφάνεια και προώθηση της ισότητας. Το θεωρητικό πλαίσιο του Κροπότκιν υπενθυμίζει ότι η τεχνολογία δεν είναι ουδέτερη· η επίδρασή της εξαρτάται από τις κοινωνικές αξίες και δομές στις οποίες εντάσσεται. 

Η ανάπτυξη και εφαρμογή της ΤΝ είναι άνιση, με τις πλουσιότερες χώρες και εταιρείες να ελέγχουν την τεχνολογία και τα δεδομένα. Αυτό εντείνει τις ανισότητες μεταξύ Βορρά και Νότου, καθώς οι φτωχότερες χώρες δεν έχουν πρόσβαση στις τεχνολογίες που διαμορφώνουν το μέλλον της παραγωγής και της εργασίας .Οδηγεί σε ένα νέο μοντέλο καπιταλισμού, τον «τεχνοφεουδαλισμό», όπου οι μεγάλες τεχνολογικές εταιρείες ελέγχουν την παραγωγή, την εργασία και την κατανάλωση. Η εξουσία συγκεντρώνεται σε λίγους, ενώ οι υπόλοιποι εξαρτώνται από αυτούς για την πρόσβαση στην εργασία και την κατανάλωση, δημιουργώντας ένα σύστημα που θυμίζει φεουδαρχικές δομές εξουσίας .

Για να αντιμετωπιστούν οι αρνητικές συνέπειες της ΤΝ, σύμφωνα με μια μαρξιστική ανάλυση, απαιτείται μια ριζική αναδιάρθρωση των σχέσεων παραγωγής. Αυτό περιλαμβάνει την κοινωνικοποίηση της ΤΝ, την αναδιανομή του παραγόμενου πλούτου μέσω μηχανισμών όπως το καθολικό βασικό εισόδημα, και την ανάπτυξη δημοκρατικών δομών που θα επιτρέπουν στους εργαζόμενους να ελέγχουν την τεχνολογία και την παραγωγή.

Εν κατακλείδι η τεχνητή νοημοσύνη  εμφανίστηκε ως τεχνολογικό επίτευγμα που υπόσχεται να μεταμορφώσει την ανθρώπινη ζωή. Παράλληλα, όμως, κορυφαίοι επιστήμονες που συνέβαλαν στη γέννηση της ΤΝ προειδοποιούν σήμερα ότι το δημιούργημά τους μπορεί να οδηγήσει στην τεχνολογική αποξένωση του ανθρώπου. Το ερώτημα δεν είναι πια αν η μηχανή μπορεί να σκεφθεί, αλλά ποιος ελέγχει τη σκέψη της.

Η ΤΝ δεν είναι ένα ουδέτερο εργαλείο. Όπως θα έλεγε ο Μαρξ, κάθε τεχνολογία ενσωματώνει τις σχέσεις παραγωγής της εποχής της. Στον σύγχρονο καπιταλισμό, η ΤΝ αναπτύσσεται μέσα σε ένα πλαίσιο οικονομικής συγκέντρωσης και πολιτικής επιτήρησης. Οι αλγόριθμοι που προορίζονταν να απελευθερώσουν τον άνθρωπο από την εργασία, χρησιμοποιούνται για να αυξήσουν την παραγωγικότητα, να μειώσουν το κόστος και να ελέγχουν τη συμπεριφορά των πολιτών.

Όπως τονίζει ο Stuart Russell, «αν δεν μάθουμε να ελέγχουμε τις μηχανές, οι μηχανές θα μάθουν να ελέγχουν εμάς». Η παρατήρησή του δεν αφορά μια φανταστική δυστοπία· περιγράφει την ήδη παρούσα μετατόπιση εξουσίας από τον άνθρωπο στα συστήματα δεδομένων, που αποφασίζουν ποιος αξίζει εργασία, δάνειο ή ιατρική περίθαλψη. Η ΤΝ μετατρέπεται έτσι σε μηχανισμό κανονιστικότητας – σε μια νέα μορφή βιοπολιτικής, όπου η ζωή καθίσταται μετρήσιμη, προβλέψιμη και τελικά χειραγωγήσιμη.

 Οι αλγόριθμοι δεν είναι ουδέτεροι· φέρουν μέσα τους την ιδεολογία της εξουσίας. Η τεχνολογία, επομένως, δεν είναι ηθικά ανεξάρτητη· είναι πολιτισμική αντανάκλαση των ανισοτήτων που τη γέννησαν.Η ΤΝ δεν είναι εγγενώς επικίνδυνη. Μπορεί να αξιοποιηθεί για συλλογικά οφέλη: βελτίωση της υγείας, υποστήριξη της εκπαίδευσης, οικολογική διαχείριση και ενίσχυση συμμετοχικών διαδικασιών. Το κρίσιμο ζήτημα είναι η ηθική καθοδήγηση και η πολιτική δέσμευση για την προστασία των συλλογικών συμφερόντων και της κοινωνικής συνοχής.

Ο Stephen Hawking (2014)  προειδοποίησε ότι η μπορεί να εξελιχθεί σε ανεξέλεγκτη δύναμη ικανή να υπερβεί τον άνθρωπο. Ο Geoffrey Hinton, ένας από τους «πατέρες» του deep learning, δήλωσε ότι φοβάται τις συνέπειες της ανεξέλεγκτης ανάπτυξης της ΤΝ .Μετά από δεκαετίες έρευνας, παραιτήθηκε από τη Google (2023) λέγοντας:«Μερικοί από τους κινδύνους της ΤΝ είναι τρομακτικοί. Είναι δύσκολο να δεις πώς θα σταματήσεις τους κακούς ανθρώπους από το να τη χρησιμοποιούν για κακούς σκοπούς».

Προειδοποιεί για παραπληροφόρηση, ανεργία και την πιθανότητα οι μηχανές να γίνουν πιο έξυπνες από τον άνθρωπο. Ο Noam Chomsky (2023) υποστηρίζει ότι η ΤΝ, παρά την εντυπωσιακή της ικανότητα επεξεργασίας δεδομένων, στερείται κατανόησης και νοήματος. Οι αλγόριθμοι λειτουργούν ως στατιστικοί μηχανισμοί που αναπαράγουν υπάρχουσες γλωσσικές και κοινωνικές δομές, χωρίς να εισάγουν ουσιαστική κριτική σκέψη. Από φιλοσοφική σκοπιά, ο Nick Bostrom (στο Superintelligence) βλέπει την πιθανότητα μιας μελλοντικής «υπερνοημοσύνης» που θα μπορούσε να αυτονομηθεί από τον άνθρωπο, επιδιώκοντας στόχους αντίθετους προς τα ανθρώπινα συμφέροντα. Το ζήτημα της «ευθυγράμμισης» (alignment) αναδεικνύεται έτσι ως ηθικό και πολιτικό πρόβλημα: πώς θα διασφαλιστεί ότι η ΤΝ θα υπηρετεί συλλογικούς και όχι ιδιωτικούς σκοπούς;

            Η Shoshana Zuboff (2019) καθιέρωσε τον όρο surveillance capitalism για να περιγράψει τη νέα οικονομία των δεδομένων, όπου η ΤΝ λειτουργεί ως μηχανισμός πρόβλεψης και εμπορευματοποίησης της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Οι μεγάλες πλατφόρμες (Google, Meta, Amazon) συλλέγουν και αναλύουν δεδομένα δισεκατομμυρίων ανθρώπων, δημιουργώντας ένα μονοπώλιο πληροφορίας.

            Ο Evgeny Morozov (2013) και ο Slavoj Žižek (2020) τονίζουν ότι αυτή η διαδικασία μετατρέπει την τεχνολογία σε εργαλείο ελέγχου και αποξένωσης. Η γνώση και η πληροφόρηση —παραδοσιακά κοινά αγαθά— γίνονται εμπορεύματα που εξυπηρετούν την αναπαραγωγή του κεφαλαίου. . Ο Max Tegmark (MIT)   θεωρεί ότι η ΤΝ αποτελεί υπαρξιακό κίνδυνο και ζητά παγκόσμιες ρυθμίσεις όπως αυτές για τα πυρηνικά. Υποστηρίζει ότι το πρόβλημα δεν είναι οι μηχανές καθεαυτές, αλλά η ανθρώπινη ανευθυνότητα και η οικονομική απληστία πίσω από την ανάπτυξή τους.Ο Lanier της Microsoft Research.προτείνει τη δημιουργία «ανθρωποκεντρικής τεχνολογίας», όπου ο άνθρωπος θα είναι στο επίκεντρο και όχι αντικείμενο εκμετάλλευσης δεδομένων.

Γενικά, η επικινδυνότητα της τεχνητής νοημοσύνης συνδέεται άμεσα με τον τρόπο που οργανώνεται η κοινωνία. Μια μαρξιστική  προσέγγιση προτείνει τον εκδημοκρατισμό και την κοινωνικοποίηση της ΤΝ. Αυτό περιλαμβάνει τον δημόσιο έλεγχο των δεδομένων και των αλγορίθμων, τη συμμετοχή των εργαζομένων στις αποφάσεις για την τεχνολογία και την ανάπτυξη πολιτικών που εξισορροπούν τα οφέλη της τεχνητής νοημοσύνης με την κοινωνική δικαιοσύνη.

*Η Παναγιώτα Ψυχογιού είναι διδάκτορας φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ