Χένρι Θόρω: Ένας οικολόγος τον 19ο αιώνα

Ποιος γνωρίζει τον Χένρι Ντέιβιντ Θόρω (12 Ιουλίου 1817 − 6 Μαΐου 1862) σήμερα; Ελάχιστοι. Κι όμως είναι από τους πιο σημαντικούς αμερικανούς φιλοσόφους και ο θεμελιωτής της οικολογικής ιδέας.

Ο Θόρω το 1845 σε ηλικία 27 χρόνων εγκαταλείπει την πόλη της Μασαχουσέτης και εγκαθίσταται σε μία καλύβα στο δάσος κοντά στην λίμνη Walden, επιδιώκοντας όπως σημειώνει στο βιβλίο του, που έχει ως τίτλο το όνομα της λίμνης, να ανακαλύψει τον εαυτό του μέσα από την ανάπτυξη της σχέσης του με τη φύση. Σύμφωνα με τον Θόρω οι άνθρωποι μοχθούν παρασυρμένοι από μια πλάνη, εγκλωβισμένοι στην εικόνα που οι ίδιοι έχουν φτιάξει για τον εαυτό τους και για τον σκοπό του βίου, ζώντας έτσι σε μια σιωπηλή απόγνωση. Ποιές όμως είναι οι βασικές ανθρώπινες ανάγκες; Είναι αυτές που θέλει να επιβάλλει η νέα κοινωνία της βιομηχανικής εποχής όπου όλοι θα δουλεύουν περισσότερο, κατά έναν όλο και πιο ομοιόμορφο τρόπο ώστε να καταναλώνουν όλο και περισσότερα; O Θόρω αντιδρά σε αυτό. Αποδέχεται μόνο την  πρωταρχική ανάγκη της διατήρησης της Ζωικής Θερμότητας στο ανθρώπινο σώμα. Αυτό επιτυγχάνεται με την Τροφή, το Καταφύγιο (αυτά είναι κοινά και στα υπόλοιπα ζώα), τον Ρουχισμό και τα Καύσιμα. Όταν αποκτήσει αυτά τα βασικά μπορεί ο άνθρωπος να επιζητήσει την πνευματική του εξύψωση.

Την ίδια εποχή, στα μέσα του 19ου αιώνα, οι Τζέφερσον και Μάντισον θα συναντήσουν τις απόψεις του Θόρω και θα προτείνουν ώστε η χώρα τους να γίνει αγροτική και αυτάρκης.  Θα επικρατήσει, όμως, η θέση του Χάμιλτον, η αντίληψη δηλαδή της επιθετικής ατομικότητας και της συνεχούς ανάπτυξης. Στον πόλεμο των κόκκινων και των μαύρων-ιμπεριαλιστικών μυρμηγκιών νίκησαν τα δεύτερα (η μεταφορά είναι του Θόρω από το 1840!).

Σήμερα, κάποιοι επιστρέφουν στο Θόρω, στην άποψη των «κόκκινων μυρμηγκιών», στην επιστροφή και τη συμφιλίωση με τη φύση και τα όρια που αυτή θέτει. Με βάση τη σκέψη του Θόρω προτείνεται αντί του καταναλωτικού ανθρώπου, ο Homo Poeticus(Jean-Claude Pinson), ο ποιητικός ή δημιουργικός άνθρωπος, που αρνείται να υπαχθεί στον παραγωγικό μύλο και στον καταναλωτισμό, που επιδιώκει την εφεύρεση εναλλακτικών τρόπων ζωής, όπου ο καθένας θα είναι ο ποιητής της δικής του ύπαρξης. Η πρόταση περιλαμβάνει ένα άλλο οικονομικό μοντέλο, μία άλλη κουλτούρα και μία διαφορετική οικονομία της ύπαρξης. Μάλιστα, εκτιμάται ότι οι άνθρωποι της δημιουργίας (όσοι εργάζονται ως «δημιουργοί» και όχι μόνο από ανάγκη), αυτοί που εργάζονται στην οικονομία της γνώσης, της πληροφόρησης, της επικοινωνίας και της κουλτούρας θα μπορούσαν να συστήσουν το «ποεταριάτο»(Rene Edme).

Αλλά ας επιστρέψουμε στον 19ο αιώνα. Ο Θόρω εκτός από τις οικολογικές του απόψεις που εκτίθενται στο βιβλίο του Γουόλντεν (Walden) είναι σημαντικός και για το δοκίμιό του Resistance to Civil Government ή Civil Disobedience («Πολιτική ανυπακοή»). Πρόκειται για ένα επιχείρημα υπέρ της ανυπακοής προς ένα άδικο κράτος. «Οφείλουμε πρώτα να είμαστε άνθρωποι και μετά υπήκοοι» και, πάντως, όχι ασύνειδες μηχανές απ’ όπου απουσιάζει η ελεύθερη άσκηση της κρίσης ή του ηθικού αισθήματος. «Ένας σοφός άνθρωπος, όμως, δεν εγκαταλείπει το δίκαιο στην τύχη…» σημειώνει ο μεγάλος Αμερικανός από την καλύβα του στη λίμνη Ουώλντεν.

Συνολικά, τα γραπτά του Θόρω γεμίζουν περίπου 20 τόμους, με αναφορές που έχουν ιδιαίτερη σημασία ακόμη και σήμερα, όπως τα θέματα οικολογίας, του αντικαταναλωτισμού, της πολιτικής ανυπακοής κ.ά. Κάποτε χαρακτηρίζεται ως αναρχικός, παρότι η Πολιτική ανυπακοή του καλεί περισσότερο για τη βελτίωση και όχι για την κατάργηση του κράτους.

Ο φιλόσοφος ήταν το τρίτο παιδί ενός μικρο-επιχειρηματία και φοίτησε στην Ακαδημία Κόνκορντμ συνεχίζοντας τις σπουδές του στο Χάρβαρντ, όπου είχε καθηγητή τον Έμερσον, από τον οποίο επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό. Προσχώρησε στον υπερβατικό ιδεαλισμό, αλλά ήταν τελείως αντίθετος με τους Γερμανούς ιδρυτές του. Έτσι θεμελίωσε τη δική του φιλοσοφία σε θεωρία και πράξη.

Ένα σημείο που στέκεται αρκετά ο Θόρω είναι η φιλανθρωπία. Δεν την απορρίπτει, την θεωρεί όμως υπερεκτιμημένη και πολλές φορές απλά έκφραση του εγωισμού μας. Θεωρεί ότι πραγματικά αξιέπαινος είναι αυτός που δεν δίνει απλώς χρήματα αλλά ένα κομμάτι του εαυτού του, της εργασίας του, του χρόνου του, της φροντίδας του.

Δεν είναι αισιόδοξος ο Θόρω. Βλέπει τους ανθρώπους, τις κυβερνήσεις, τις κοινωνίες να πορεύονται μέσα στην άγνοια, την επιφάνεια, την αδιαφορία. Δίνει όμως την πρότασή του για τη διέξοδο…