Πολιτισμική συνείδηση

Έχει πολιτισμική συνείδηση ο πολιτισμός; Η πολιτισμική μας συνείδηση είναι όπως ο χρόνος για τον Άγιο Αυγουστίνο: πεντακάθαρη και χειροπιαστή όταν δεν ρωτάμε ποια είναι, φευγαλέα κι απρόσιτη όταν προσπαθούμε να την προσδιορίσουμε. Άπιαστη ως αντικείμενο της σκέψης, αναμφισβήτητη ως δεδομένο της έμπνευσης. Οι διανοούμενοι ορκίζονται πως την έχουν βρει και την κρατάνε καλά κλειδωμένη στις βιβλιοθήκες τους. Οι πολιτικοί την επικαλούνται στις δύσκολες στιγμές, όταν εξαφανίζεται και τους αφήνει μόνους, χωρίς υποστήριξη. Οι γιατροί, οι μηχανικοί, οι οικονομολόγοι τη βλέπουν παντού και, ασταμάτητα, τρέχουν από πίσω της, ακόμη και σε συνέδρια. Οι κοινοί άνθρωποι, τέλος, γνωρίζουν ότι σήμερα πολιτισμός σημαίνει κάτι σαν «καλή ζωή», μια συνθήκη που αντιτάσσεται βέβαια στη φτώχεια, αλλά δεν διακρίνεται από τον πλούτο.

Αν και αναντικατάστατη, αυτή η πολύτιμη πολιτισμική συνείδηση παραμένει ακόμη μια χίμαιρα, ένα κολάζ αληθινών πραγμάτων που συνθέτουν ένα εξωπραγματικό σύνολο, περισσότερο συγκεκριμένο από μια αυταπάτη, λιγότερο πραγματικό από ένα όνειρο. Ο Βίτγκενσταϊν υποστηρίζει ότι «πρέπει να σιωπούμε όταν δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κάτι». Στην πραγματικότητα, μιλάμε μόνο γι’ αυτά για τα οποία θα ’πρεπε να σιωπούμε. Είναι, φυσικά, σωστό: γιατί είναι τα μόνα που μας ενδιαφέρουν. Για τον λόγο αυτό, δεχόμαστε να ζούμε ανάμεσα στα παράδοξα. Και το παράδοξο είναι το τίμημα που πληρώνουμε για κάθε μας ενδιαφέρον, για κάθε μας περιέργεια, για κάθε μας αναζήτηση που, σε τελευταία ανάλυση, είναι η ίδια μας η ζωή.

Τις τελευταίες δεκαετίες, ύστερα από γεγονότα που αναστάτωσαν τον κόσμο ολόκληρο -και τις συνειδήσεις των ανθρώπων-, ο πολιτισμός πληρώνει το τίμημά του -το παράδοξο- στην Ιστορία. Η ψυχή του, ζωντανή και ελεύθερη όσο ποτέ άλλοτε, φτερουγίζει από τη μια άκρη του κόσμου στην άλλη, έτσι που να δίνει την αίσθηση ότι ο πολιτισμός βρίσκει την πολιτισμική του συνείδηση έξω κι από τον ίδιο τον πολιτισμό. Αντίθετα, το άψυχο σώμα του, όπου ζει και βασιλεύει μόνο η φυτική ζωή, έχασε τη βούλησή του, την εξυπνάδα του, το κουράγιο του· σε τέτοιο βαθμό ώστε τώρα πια η πολιτισμική συνείδηση φαίνεται να βρίσκεται παντού, εκτός από τον πολιτισμό.

* Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ