Χρόνος και Χειραφέτηση. Ο Μιχαήλ Μπαχτίν και ο Βάλτερ Μπένγιαμιν στη ζούγκλα Λακαντόνα,
Sergio Tischler Αθήνα: futura, 2011
To έργο αυτό μελετά το χρόνο της χειραφέτησης μέσα από δύο σημαντικούς στοχαστές. Η ρήξη με την παράδοση και το παρελθόν δεν συνεπάγεται εδώ πρόοδο αλλά μια ψευδαίσθηση προόδου που δημιουργείται από τις ανανεωνόμενες μορφές εμπορευμάτων και τεχνολογίας, και εδράζεται σε μια γραμμική σύλληψη του ιστορικού χρόνου. Ο χρόνος είναι η διαρκής και ακαθόριστη ροή των γεγονότων από το παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον. Διέπεται από μια σχετικότητα και ασυμμετρία και επικαθορίζεται τόσο από τα πεδία της συνείδησης, τα φυσικά γεγονότα, όσο και κυριότερο από τις πολιτικές και οικονομικές συνθήκες της κάθε χρονικής στιγμής.
Η τάση της χειραφέτησης, υποσκάπτει τις διάφορες μορφές εξουσίας και κυριαρχίας, οικοδομώντας τόπους ελευθερίας χωρίς αναγκαστικά ένα έσχατο τέλος, όπως πιστεύουν οι μονοθεϊστικές θρησκείες ή η κομμουνιστική θεωρία αλλά με μια διαρκή αναζήτηση ανατροπών, συλλογικού πανηγυριού, εξεγέρσεων και επαναστάσεων που κάνουν την ατομική και συλλογική ζωή περισσότερο αυθεντική. Ανατρέποντας τον χρόνο ως στοιχείο κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, απελευθερώνεται η εργασία ως ελεύθερη συλλογική και ατομική δημιουργικότητα. Στην πρακτική των Ζαπατίστας οι συγγραφείς αναγνωρίζουν την ανατρεπτική φύση του μεσαιωνικού πανηγυριού, μια καρναβαλική ελευθερία που μετατρέπει το λαό σε ενεργό υποκείμενο. Αναγνωρίζουν δηλαδή μια σειρά κοινωνικών επαναστατικών διαδικασιών που διακόπτει την ροή της αφηρημένης χρονικότητας του κεφαλαίου. Οι Ζαπατίστας αρνήθηκαν τις παλαιές παραδοχές τους, προερχόμενες από την παραδοσιακή αριστερά και στράφηκαν στο παρελθόν, στην ζούγκλα, για να γνωρίσουν τον «πρωτόγονο» κομμουνισμό των ινδιάνων. Στην επόμενη φάση- ενσωματώνοντας την σοφία των ινδιάνων ξαναβγήκαν στο κόσμο της πτώσης και της παρακμής για να συνεισφέρουν στο πανηγύρι της ανατροπής. Για τον Δημήτρη Αργυρό, ουσιαστικά ο διάλογος και το καρναβάλι του Μπαχτίν ισοδυναμεί με μια μεταθεωρία, βαθιά διαλεκτική και οικοδομημένη πάνω σε μία αντιστικτική βάση παρέχοντας μία ακέραια άποψη ενός νέου τύπου ανθρώπινων σχέσεων και γι αυτό το λόγο ένα νέο τρόπο κατανόησης και αντίληψης του κόσμου.
Ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, από τους πιο σημαντικούς φιλόσοφους και ιστορικούς της κουλτούρας προσφέρει μια νέα κατανόηση της ανθρώπινης ιστορίας, μέσα από τις αποσπασματικές, αινιγματικές, αλληγορικές, α-συστηματικές αλλά βαθιά ανατρεπτικές και ουσιαστικά κριτικές θέσεις του για τη φιλοσοφία της ιστορίας. Εντάσσεται στην παράδοση της Κριτικής Σχολής της Φρανκφούρτης (μαζί με τους Αντόρνο, Χορκχάιμερ, Μαρκούζε κ.α.) και όπως γράφει ο Λέβι είναι «ένας επαναστάτης κριτικός της φιλοσοφίας της προόδου, ένας μαρξιστής αντίπαλος του ‘προοδευτισμού’, ένας νοσταλγός του παρελθόντος που ονειρεύεται το μέλλον, ένας ρομαντικός παρτιζάνος του υλισμού». Δύο βασικές διαστάσεις στο έργο του Μπένγιαμιν είναι η κριτική της βιομηχανικής νεωτερικότητας με κύρια έμφαση στην επίθεση απέναντι στις έννοιες της «ανάπτυξης» και της «προόδου», η επίκριση του καπιταλισμού και η κριτική στην επικρατούσα ορθόδοξη μαρξιστική θεωρία, η οποία είχε ως βασικό άξονα την εμπιστοσύνη στην έννοια της προόδου και της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων ως ντετερμινιστική διέξοδο από το καπιταλιστικό μοντέλο κοινωνικών σχέσεων.
Ο Μπένγιαμιν θέτει στο επίκεντρο τις έννοιες της αλλοτρίωσης, της αποξένωσης, του φετιχισμού που είχαν σχεδόν αποσιωπηθεί, δηλαδή την θεωρία του Μαρξ ότι στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής οι σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους παρουσιάζονται με τη μορφή σχέσεων ανάμεσα σε πράγματα (παραγωγή και ανταλλαγή εμπορευμάτων), ότι δηλαδή ζούμε σε μια εμπράγματη κοινωνία (φετιχισμός του εμπορεύματος). Ως μαρξιστής στοχαστής ο Μπένγιαμιν ενδιαφέρεται ακριβώς για το ζήτημα της επανάστασης, δηλαδή της αλλαγής του κόσμου, της ανατροπής της κεφαλαιοκρατικής σχέσης και αυτό το κεντρικό ζήτημα τίθεται σε όλα τα έργα του, φιλοσοφικά και αισθητικά. Ένα από το βασικά ερωτήματα που θέτει εδώ είναι αυτό της ιστορικής χρονικότητας σε σχέση με την επανάσταση, δηλαδή η σύλληψη της επανάστασης όχι «ως ‘φυσικό’ ή ‘αναπόφευκτο’ αποτέλεσμα της τεχνικής και οικονομικής προόδου», όπως υποστήριξαν μέχρι τότε οι ορθόδοξες μαρξιστικές θεωρίες και οι πρακτικές και πολιτικές του σταλινισμού αλλά «ως διακοπή μιας ιστορικής εξέλιξης η οποία οδηγεί στην καταστροφή».
