Ο Φρόυντ, η απελευθέρωση της μνήμης και η Πράξη

Τέλος 19^ου αιώνα, αρχές 20^ου, μεσοπόλεμος. Οι Εβραίοι, ο αντισημιτισμός και η ξενοφοβία, ο ναζισμός και η αναζήτηση από τους εξαθλιωμένους και αποκλεισμένους της χαμένης τους ταυτότητας, ο Μαρξ, η Λούξεμπουργκ, ο Λένιν, ο Τρότσκι, και όλα όσα θα δημιουργήσουν το βρασμό που θα τινάξει το καπάκι στον αέρα, είναι εδώ. Βρισκόμαστε σε μια εποχή μεταξύ των εποχών, στη μετάβαση από έναν κόσμο σ’ έναν άλλον, γι’ αυτό εκείνοι που βρίσκονται στο μεταίχμιο (οι αποκλεισμένοι) βιώνουν την ανασφάλεια και την Αγωνία που είτε ενδοβάλλεται (εν-έχω, ενοχή) είτε εξωστρέφεται με την ίδια βία εναντίον του Άλλου.

Είναι η εποχή κατά την οποία επικρατεί το σύνθημα «μεγαλοσύνη ή αυτοχειριασμός» και ο Βίτγκενσταϊν πάει εθελοντής στο μέτωπο για να μην αυτοκτονήσει. Αλλά αν ο πόλεμος είναι μια μετάθεση της βίας σ’ έναν συλλογικό Άλλο –οι Αμερικανοί αν δεν έκαναν τον πόλεμο στο Βιετνάμ θα έχαναν τον θεό τους, γράφει ο Μέηλερ-, η κοινωνική (διαπροσωπική, οικογενειακή) βία μετατίθεται σ’ ένα άλλο (κοντινό συνήθως) πρόσωπο που γίνεται το αντικείμενο μιας μισαγάπης: Μίσους γιατί είναι η προσωποποίηση της Αγωνίας μας (ο σαρτρικός Άλλος που είναι η κόλασή μας) και Αγάπης γιατί είναι όμοιός μας (ο «Εγώ είναι ο άλλος» του Ρεμπώ).

Αυτό είναι το πιο κατάλληλο κοινωνικοπολιτικό πεδίο για να αναπτυχθεί η ψυχανάλυση. Ήταν ανάγκη του καιρού, ένας διερμηνευτής του κόσμου κι ένας του ανθρώπου. Ο Μαρξ και ο Φρόυντ.

Ποιος είναι ο πιο επιτυχής χαρακτηρισμός για τον Σίγκμουντ Φρόυντ: μυθολόγος, επινοητής ή διερμηνευτής; Ο «Φρόυντ (ήταν)ένας μυθολόγος» σύμφωνα με την άποψη του Λεβί Στρως, ένας «επινοητής» σύμφωνα με την άποψη του Βίτγκενσταϊν, ένας «δι-ερμηνευτής» της ανθρώπινης ψυχής, με την έννοια που αποδίδεται στους πρώτους διαμεσολαβητές-διερμηνείς, τους ιερείς!

Αλλά ο πατέρας της ψυχανάλυσης δεν ήταν μόνο τα όνειρα και «οι μελέτες για την υστερία», όπου σημειωτέον η συμβολή του Μπρόγιερ ήταν καθοριστική, αφού ήταν ο πρώτος που αναφέρθηκε στο ασυνείδητο. Οι θεωρίες του Φρόυντ βρίθουν αρχαίων αναφορών. Αξίζει να σημειώσουμε τα περίφημα «Εγκοιμητήρια» που ήταν χώροι όπου έβαζαν τους «ασθενείς» να κοιμηθούν (το κρεβάτι δεν ήταν και τόσο μαλακό είναι η αλήθεια) και το πρωί να αφηγηθούν τα όνειρά τους στους… ονειροκρίτες, στους διερμηνευτές! Ακολουθούν οι αρχαίοι μύθοι: Το Οιδιπόδειο σύνδρομο. Τα συναισθήματα απογυμνωμένα από την απαγορευμένη επιθυμία θα γίνουν τα «ταγικά υπολείμματα» της τραγωδίας.

Για τον Φρόυντ είμαστε Αυτό (συνείδηση) και το Άλλο που αγνοούμε (ασυνείδητο). Με άλλα λόγια, η συνείδησή μας υποφέρει από τη μη γνώση του ασυνειδήτου. Υπ’ αυτή την οπτική η «τρέλα» είναι ένα φαινόμενο της σκέψης. Η Έλενορ απώθησε την απαγορευμένη επιθυμία (όχι για το συγκεκριμένο πρόσωπο που δεν ήταν του γούστου της, αλλά για τον έρωτα καθ’ εαυτό) στη ντουλάπα του ασυνείδητου. Αυτό της επέφερε τη σωματοποίηση της ψυχικής οδύνης. Αυτοί που δεν δέχονται την έννοια του ασυνείδητου αντιτείνουν ότι η γυναίκα θα μπορούσε να υπερβεί τη σύγκρουση, γράφοντας στα παλαιότερα των υποδημάτων της τις απαγορεύσεις. Να γίνει, δηλαδή, μια ετερόδοξη, μια Αντιγόνη. Αλλά στον Φρόυντ κυριαρχεί η υπακοή της Ισμήνης και όχι η ανυπακοή της Αντιγόνης(η οποία υπάρχει ως εξαίρεση).

Περιέργως, ο Φρόυντ επεδίωκε την «κάθαρση» με την ανάμνηση υπό τη μορφή εξομολόγησης (ψυχανάλυση), με την άρση της «αντίστασης» της μνήμης του ασθενούς, αλλά όχι με τον επαναστατικό τρόπο της Πράξης της ανυπακοής στους κατεστημένους ηθικούς κανόνες, με την ενεργοποίηση δηλαδή ομόλογων ετερόδοξων καταστάσεων, αλλά με τη "συμφιλίωση". Για τον Φρόυντ η μόνη ουσιώδης πράξη είναι η αλλαγή των συνάψεων του εγκεφάλου, η απελευθέρωση της μνήμης.

«Όλα μέσα στο μυαλό παίζονται», έλεγε και ο ποιητής Γκίνσμπεργκ και κατάφευγε στα ψυχοτρόπα.

Αυτή η ενδοβολή όμως οδηγεί σε μία σχοινοτενή εσωστρέφεια, ενισχύει τον ατομικισμό και οδηγεί σε μία μοναχική εξαθλίωση. Kαι τελικά στο «κάψιμο». «Είδα τα καλύτερα μυαλά της γενιάς μου να καίγονται», θα διαπιστώσει αργότερα και πάλι ο Γκίνσμπεργκ.

Αντίθετα, η εξωστρεφής Πράξη, αυτή που απευθύνεται στον Άλλο, όχι ως άλλο Εγώ, αλλά ως Έτερο Άλλο, αυτή είναι πραγματικό «καύσιμο» που ενεργοποιεί το Σεβασμό, την Αγάπη, τη Φιλία, τον Έρωτα, τελικά το Εμείς, που ανατροφοδοτεί το Εγώ, αλλάζοντας τα «μυαλά» χωρίς να τα καίει…