Ο Νόρμπερτ Ελίας και ο «γερμανικός χαρακτήρας»

Υπάρχει κάτι, ένας «γερμανικός χαρακτήρας» (υπάρχει, άραγε, τέτοιος), που επιβάλλει στους εκφραστές του, την ηγετική δηλαδή ελίτ της Γερμανίας να λειτουργεί με έναν κυνικό και κάποτε μη ανθρώπινο τρόπο; Στις διερωτήσεις αυτές απαντά ένας Γερμανός, ένας από τους μεγαλύτερους κοινωνιολόγους του 20^ου αιώνα, ο Norbert Elias(1897-1990) που γεννήθηκε στο Breslau, από γονείς εβραϊκής και πολωνικής καταγωγής. Σπούδασε φιλοσοφία, ψυχολογία και κοινωνιολογία με δάσκαλους τους Jaspers, Rickert, Husserl και Alfred Weber. Το 1935 αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία και εγκαταστάθηκε αρχικά στο Παρίσι και κατόπιν στο Λονδίνο, όπου εργάσθηκε ως ψυχοθεραπευτής και ειδικός σε θέματα εκπαίδευσης ενηλίκων. Το 1941 έχασε τη μητέρα του σε στρατόπεδο συγκέντρωσης. Από το 1954 δίδαξε κοινωνιολογία στο πανεπιστήμιο του Leicester. Εκτός από το θεμελιώδες έργο του "Uber den Prozess der Zivilisation" ("Η εξέλιξη του πολιτισμού", ελλ. εκδ. Νεφέλη, 1997), που εκδόθηκε το 1939 και πέρασε στην αρχή, για τρεις δεκαετίες, σχεδόν απαρατήρητο, έγραψε μεταξύ άλλων: "Die hofische Gesellschaft. Untersuchungen zur Soziologie des Konigtums und der hofischen Aristokratie" ("Η αυλική κοινωνία. Έρευνες πάνω στην κοινωνιολογία της βασιλείας και στην αυλική αριστοκρατία") (1969)· "Was ist Soziologie?" ("Τι είναι κοινωνιολογία;" (1970)· "Die Gesellschaft der Individuen" ("Η κοινωνία των ατόμων") (1987)· "Studien uber die Deutschen" ("Μελέτες για τους Γερμανούς") (1989)· 
Το τελευταίο βιβλίο εκδόθηκε στην Ελλάδα με τον τίτλο «Ναζισμός και γερμανικός χαρακτήρας» και γράφτηκε από τον Elias την περίοδο 1961-1962 (δίκη Άιχμαν) ως απόπειρα πρώιμης εξήγησης της εθνικοσοσιαλιστικής βαρβαρότητας στη βάση της εξελικτικής διαδικασίας του πολιτισμού.

Ο Ελίας ορίζει την «εξέλιξη του πολιτισμού» ως μια διαδικασία ανάπτυξης λειτουργικού αυτοελέγχου (το περίφημο παράδειγμα της διάδοσης του κουταλιού και του πιρουνιού στην πρώιμη νεότερη περίοδο αντί της πρότερης λήψης τροφής με τα χέρια) η οποία απολήγει τελικά στην εσωτερίκευση των νέων εξωτερικών καταναγκασμών μέσω βιβλίων εθιμοτυπίας και στη μεταβολή των νοοτροπιών (από το «πολεμικό» στο «αυλικό» ήθος των ευγενών). Ο Ελίας αντιπαραθέτει στο δοκίμιό του την εκπολιτιστική διαδικασία της υπόλοιπης Δύσης (κυρίως της Γαλλίας) στη γερμανική παράδοση αποδίδοντας στην τελευταία σειρά ολόκληρη προβληματικών όψεων, όπως η αυτοεικόνα της Γερμανίας ως αντιστασιακού έθνους και η γερμανική παράδοση ως η μέχρι θανάτου υπεράσπιση της πατρίδας. Αυτά κατέστησαν τους Γερμανούς κληρονόμους μιας παράδοσης πεποιθήσεων και συμπεριφορών που τους έκανε «ιδιαίτερα δεκτικούς σε καταναγκασμούς προερχόμενους από το κράτος ως αναγκαίο σύστοιχο του δικού τους αυτοελέγχου». 
Ο συλλογικός εθνικός ιδεαλισμός της Γερμανίας, ακραία μορφή συλλογικού εγωισμού κατά τον Ελίας, τροφοδότησε την αγάπη για μια ιδεατή χώρα αλλά και το σχέδιο οργάνωσης μιας αποικιακής αυτοκρατορίας στην Ευρώπη. Πάνω σε αυτό το υπόβαθρο επικάθησε ο ναζισμός, πάνω σε αυτό το βάθρο εγκαταστάθηκε ο Χίτλερ ως «βροχοποιός» και «καινοτόμος πολιτικός σαμάνος». Η «κατάρρευση των αναχωμάτων του πολιτισμού» μπορεί να ήρθε επί εθνικοσοσιαλισμού, έλκει όμως την καταγωγή της από προϋπάρχουσες σταθερές όπως η πανεπιστημιακή κουλτούρα της μονομαχίας, η δοξολογία του στρατού, η εγκατάλειψη εκ μέρους της μεσαίας τάξης των καθολικών ουμανιστικών αξιών χάριν του εθνικισμού, η υιοθέτηση μιας Realpolitik με ροπή προς τη φυσική βία, ο μερικός ή πλήρης αποκλεισμός κοινωνικών και εθνοτικών ομαδώσεων (σοσιαλιστές, Εβραίοι) από το γερμανικό έθνος. Σ’ αυτό το πλαίσιο μπορεί να εξηγήσει κανείς και την κυνική απόπειρα εξοστρακισμού σε ό,τι αμφισβητεί την γερμανική ηγεμονία στην ΕΕ. Μόνο που αυτός ο αποκλεισμός ήταν εύκολος (και παραδειγματικός) στην περίπτωση της Ελλάδας αλλά δεν είναι το ίδιο στην περίπτωση της Αγγλίας. 

Για να επανέλθουμε στον Ελίας, κάποιοι θεωρούν ότι η θέση του περί «ιδιαίτερου δρόμου» (Sonderweg) της Γερμανίας προς τη νεωτερικότητα, δεν χαίρει πλέον της ίδιας εκτίμησης σε σχέση με την περίοδο της συγγραφής του δοκιμίου. Η επεξεργασία του υλικού της ιστορικής επιστήμης έκτοτε οδηγεί ιστορικούς, κοινωνιολόγους και πολιτικούς επιστήμονες «σε υποθέσεις εργασίας με επίκεντρο την επικράτηση του ανορθολογισμού και τελικά του Ολοκαυτώματος με δίαυλο τις ρωγμές της γερμανικής νεωτερικότητας». Πως προκύπτει όμως ο ανορθολογισμός; Και γιατί αυτό που για κάποιους είναι ανορθολογισμός για άλλους να μην είναι λογική και πραγματισμός; Το θέμα του «ορθολογικού ανορθολογισμού» έχει γίνει αντικείμενο μελέτης και για την περίοδο Μπους του νεότερου στις ΗΠΑ. Και στην γερμανική περίπτωση και στην αμερικανική έχουμε την ίδια στάση σύμφωνα με την οποία όποιος δεν εντάσσεται ή δεν αποδέχεται το δικός μας (ανώτερο) πολιτιστικό και πολιτικό πρότυπο, είναι εναντίον μας και πρέπει να εξαφανιστεί καθώς εμποδίζει τη ροή της εξέλιξης!

Αυτοί που θεωρούν ότι τα φαινόμενα του ναζισμού και της «τελικής λύσης» δεν αποτελούν απόδειξη «ριζικής ετερότητας της γερμανικής κοινωνίας αλλά συνισταμένη των επιπτώσεων της ιστορικής συγκυρίας της ήττας στον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, της «υπαγορευμένης ειρήνης» των Βερσαλλιών και της καταστροφικής οικονομικής κρίσης του Μεσοπολέμου» δεν αντιλαμβάνονται αυτό που υποστηρίζει ο Ελίας ως πολιτισμικό υπόβαθρο (εθνικό χαρακτήρα) των Γερμανών (κυρίαρχη Συμβολική Τάξη θα το ονόμαζε ο Λε Γκοφ).

Σύμφωνα με τον Νόρμπερτ Ελίας(Ο πολιτισμός των ηθών) όλα είναι πολιτισμικές, τουτέστιν κοινωνικές και ιστορικές λειτουργίες. Συνεπώς και η πολιτιστική διαδικασία, που είναι η ενσωμάτωση των κοινωνικών περιορισμών και κανόνων από ένα άτομο, έχει μία ιστορία. Η κοινή ενδυμασία, η ομοιογένεια δημιουργεί μία κοινότητα συναισθήματος, το ανήκειν κάπου. Η στολή και η πειθαρχία των ναζιστών δεν είναι τυχαία.  Έτσι, τα επινοημένα προϊόντα του πολιτισμού γίνονται σύμβολα και επιβάλλονται για δημιουργήσουν ένα κοινό πεδίο ευαισθησίας, ένα κοινό τόπο συναισθηματικής συναίνεσης, το συνανήκειν.  Η επιβολή αυτής της «πολιτιστικής διαδικασίας» τόσο από τους γερμανούς (άρια φυλή) όσο και από τους αμερικανούς (εξαγωγή δυτικής δημοκρατίας) έγινε ανοίγοντας το κεφάλι των ανθρώπων με βόμβες! Και στις δύο περιπτώσεις «όποιος δεν είναι μαζί μας, είναι εναντίον μας».

Κι αυτό γιατί όλοι γνωρίζουν από τον Χίτλερ(υπεράνθρωπος) μέχρι τον Στάλιν(σοβιετικός άνθρωπος), τον Μάο(πολιτιστική επανάσταση),  τον Μπους(καταναλωτικός άνθρωπος) και τον Σόιμπλε(πειθαρχημένος άνθρωπος, παραλλαγή υπερανθρώπου), ότι μία πολιτική αλλαγή ή θα επιβάλλει έναν άλλο τρόπο και ρυθμό στους ανθρώπους που θα εσωτερικευθούν, θα γίνουν οι νέοι κανόνες και θα μοιάζουν φυσικοί (έξεις), ή θα αποτύχει.. Η «καθημερινότητα» ήταν το συγκριτικό πλεονέκτημα των ΗΠΑ. Γιατί εκεί που ο «νέος, σοβιετικός άνθρωπος» δεν προέκυψε ποτέ(επιμονή στην ποσότητα), ο «Αμερικανός άνθρωπος»(ο καταναλωτικός άνθρωπος) επικράτησε παντού. 

Ο Ελίας αναφερόμενος στη Γερμανία του καιρού του, μιλάει για διάβρωση των αξιακών βεβαιοτήτων και τη ρήξη του κοινωνικού ιστού που έγιναν το διαβατήριο του «καινοτόμου πολιτικού σαμάνου», του Χίτλερ προς την εξουσία. Ακολούθησαν τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, δεκάδες εκατομμύρια νεκροί και τα ερείπια. Ας ελπίσουμε ότι δεν θα έχουμε την επανάληψη ούτε σαν «αιώνια επιστροφή», ούτε σαν τραγωδία αλλά ούτε και σαν φάρσα…