Παναγιώτας Ψυχογιού:
Η Φιλοσοφία του Πιοτρ Κροπότκιν,
εκδ. Ανατολικός, Αθήνα 2016
Ο Woodckock έγραψε ότι «συγγραφείς με διαφορετικές αντιλήψεις, όπως ο Bernard Shaw, ο Oscar Wilde ή ο Tolstoy έχουν περιγράψει τον Κροπότκιν ως άγιο. Στα μάτια των Άγγλων, που τον φιλοξένησαν για περισσότερα από τριάντα χρόνια, αντιπροσώπευε όλα τα καλά στοιχεία στον αγώνα των Ρώσων για την απελευθέρωσή τους από το απολυταρχικό καθεστώς του τσαρισμού. Και αν ο αναρχισμός θεωρείται σημαντική θεωρία για την κοινωνική αλλαγή και όχι φανατική πίστη στη βία και στην χωρίς διακρίσεις καταστροφή, αυτή η μεταστροφή της κοινής γνώμης οφειλόταν κατά μεγάλο μέρος στον Κροπότκιν. Έβλεπε τον πραγματικό κόσμο κάτω από το πρίσμα της γενικευμένης καλοσύνης».
Στην Αλληλοβοήθεια(1902) ο Κροπότκιν προσπαθεί να απεικονίσει το συνεχές μεταξύ της φυσικής επιλογής για αλληλοβοήθεια ανάμεσα στα ζώα και στην κοινωνική οργάνωση των ανθρώπων. Βασική του αντίληψη είναι ότι ο αγώνας για την επιβίωση δεν μπορεί να επισκιάσει την αλληλοβοήθεια η οποία πρυτανεύει στη ζωή και στην εξέλιξη και αποτελεί την κύρια δύναμη. Υποστηρίζει ότι η απώλεια των θεσμών της αλληλοβοήθειας και η κρατική εξουσία αποδυναμώνουν την αλληλεγγύη των ανθρώπων και καλλιεργούν τις εγωιστικές τους τάσεις. Όλα όσα υπήρξαν στοιχεία προόδου ή όργανα ηθικής και πνευματικής βελτίωσης του ανθρώπινου είδους, θεωρεί ότι οφείλονται στην πρακτική της αλληλοβοήθειας και υποστηρίζει ότι θα ήταν παράδοξο αν ένα ον τόσο αδύναμο, όπως ο άνθρωπος, δεν κατέφευγε στην αλληλοβοήθεια και στη συνεργασία για να επιβιώσει.
Ο Κροπότκιν δεν θεωρεί ότι μπορεί να υπάρξει κοινωνία χωρίς συγκρούσεις, αυτό που οραματίζεται όμως είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος επίλυσης των συγκρούσεων με έμφαση στη αλληλοβοήθεια λαμβάνοντας υπόψη του ότι η ανθρώπινη φύση είναι εύπλαστη και ο εγωισμός με τους κατάλληλους θεσμούς μπορεί να αποτελέσει παράγοντα θετικής εξέλιξης της κοινωνίας.
Η ανθρώπινη φύση δεν είναι ούτε καλή ούτε κακή αλλά κοινωνικά δομημένη, υποστηρίζει ο Κροπότκιν. Στην «Αναρχία» τονίζει ότι δεν φαντάζεται τούς ανθρώπους καλύτερους απ' ότι είναι αλλά ότι ο καλύτερος άνθρωπος γίνεται αναγκαστικά κακός με την άσκηση της εξουσίας. Η ανθρώπινη φύση ορίζεται ως ανοιχτό πεδίο ελεύθερης δημιουργικότητας, με γνώμονα τις έμφυτες αρχές της δικαιοσύνης και της συμπάθειας. Δεν καθορίζεται όμως μόνο από έμφυτους οργανωτικούς μηχανισμούς αλλά μεταβάλλεται ιστορικά σε συνάρτηση με τον τρόπο παραγωγής και οργάνωσης της κοινωνίας και τις εξουσιαστικές και κατασταλτικές δομές μέσα στην ιστορία.
Για τον Bookchin, ο οποίος απηχεί τις απόψεις του Κροπότκιν, είναι σαφές ότι όσο υπάρχουν κοινωνικές σχέσεις κυριαρχίας, κοινωνική ιεραρχία, γραφειοκρατικός έλεγχος της ανθρώπινης ζωής και όσο δεν προωθούνται στη βάση της κοινωνίας αμεσοδημοκρατικές μορφές διαχείρισης των κοινωνικών ζητημάτων αλλά εξακολουθεί να λειτουργεί η καπιταλιστική οικονομία, το μέλλον της ανθρωπότητας θα γίνεται απειλητικό. Η ομοιότητα με τις απόψεις του Κροπότκιν εστιάζεται στο συμπέρασμα ότι για να επιτευχθεί η αρμονική συνύπαρξη με τους άλλους, πρέπει να εξαλειφθεί η ιεραρχία, παράλληλα με την κατάργηση της ταξικής κυριαρχίας, της οικονομικής εκμετάλλευσης και του κράτους, ως του κατεξοχήν ιεραρχικού μηχανισμού που έχει οδηγήσει την ανθρωπότητα στην εξατομίκευση, τον ανταγωνισμό και την υποταγή…
Ο Κροπότκιν δεν ισχυρίστηκε ότι η φύση μας στερείται ανταγωνιστικότητας, βιαιότητας ή αντικοινωνικών παθών αλλά ότι ο καλύτερος τρόπος τιθάσευσής τους είναι η εξέλιξη των πρακτικών της αλληλοβοήθειας που θα εμποδίσουν αυτά τα φυσικά πάθη από το να γίνουν συστηματικές πηγές κοινωνικής αδικίας.
Υποδεικνύει ότι η αλληλοβοήθεια είναι πιο θεμελιώδης παράγοντας για την εξέλιξη απ’ ό,τι είναι ο ανταγωνισμός, ωστόσο δεν αρνήθηκε ποτέ ότι ο ανταγωνισμός υπάρχει στη φύση και ποτέ δεν υπαινίχτηκε ότι είναι οτιδήποτε άλλο παρά «φυσικός». Απλώς αναδεικνύει την αξία της συνεργασίας γιατί υποτιμήθηκε και αγνοήθηκε η συμβολή της στη ζωή των ανθρώπων.
Στην «Αλληλοβοήθεια» αντιτίθεται στις ακραίες θέσεις των Rousseau και Hobbes. Είναι γεγονός ότι η έννοια της ανθρώπινης φύσης αποτέλεσε ένα εργαλείο πολιτικού ελέγχου. Ο Κροπότκιν γνωρίζει ότι η χρήση της έννοιας αυτής από τον Hobbes υπονοεί ότι τα ανθρώπινα όντα είναι διεφθαρμένα, ιδιοτελή πλάσματα και αυτή η διαπίστωση προεξοφλεί την αποτυχία οποιασδήποτε αναρχικής κοινωνίας. Ο Ρώσος αναρχικός θεωρεί ότι ο εγωισμός και ο ανταγωνισμός είναι μέρος της φύσης μας που μας κινητοποιεί προς την πρόοδο αλλά παράλληλα έχει προκαλέσει εκμετάλλευση και ανισότητα, οπότε χρειάζεται ένα ελευθεριακό πολιτικό σύστημα για να θέσει υπό έλεγχο τις συγκρούσεις και να αξιοποιήσει την θετική πλευρά του εγωισμού. Κάθε άτομο μέσω της συνεργασίας και της αλληλοβοήθειας να μπορεί να επιτύχει την αυτοπραγμάτωσή του χάρη στην αυτοπραγμάτωση των άλλων και διαμέσου αυτής.
Ο Ρώσος αναρχικός αποπειράθηκε να δείξει ότι θεσμοί όπως το κράτος, ο καπιταλισμός, ή η πατριαρχία δεν είναι αναπόφευκτοι, ότι θα μπορούσε να υπάρξει ένας κόσμος όπου θα κυριαρχούσε η ελευθερία και η αλληλοβοήθεια...
*Η Παναγιώτα Ψυχογιού είναι φιλόλογος, διδάκτορας φιλοσοφίας του ΕΚΠΑ
