Η εξουσία αλλάζει τους επαναστάτες

 Ο Ελίας Κανέτι βρίσκεται στη Βιένη. Είναι 15 Ιουλίου 1927. Ξαφνικά η πόλη καίγεται. Το δικαστικό μέγαρο πυρπολείται. Το σπίρτο που άναψε τη φωτιά ήταν η αθώωση αστυνομικών που είχαν σκοτώσει εργάτες σε μία διαδήλωση. Ο πρωτοσέλιδος τίτλος «Δίκαιη απόφαση» της βασικής κυβερνητικής εφημερίδας δημιούργησε έναν πρωτοφανή αυθόρμητο ξεσηκωμό των εργατών, που κατέληξε στον εμπρησμό του δικαστικού μεγάρου και σε ένα άνευ προηγουμένου μακελειό με 90 νεκρούς διαδηλωτές*.

Τι συνέβη τότε; «Τον εμπρησμό του δικαστικού μεγάρου εγώ ο ίδιος –λέει ο Κανέτι- δεν τον είχα δει, έμαθα όμως γι’ αυτόν προτού δω τις φλόγες, τον έμαθα μέσα από την αλλαγή στον τόνο φωνής της μάζας. Φώναζαν οι άνθρωποι ο ένας στον άλλον αυτό που είχε συμβεί, εγώ στην αρχή δεν το κατάλαβα, ακουγόταν χαρούμενο, όχι δυσάρεστα διαπεραστικό, όχι άπληστο, ακουγόταν απελευθερωτικό. Η φωτιά ήταν η συνοχή. Την ένιωθες τη φωτιά, η παρουσία της ήταν συναρπαστική, ακόμα κι εκεί όπου δεν την έβλεπες την είχες στο κεφάλι σου, η έλξη η δική της και εκείνη της μάζας ήταν ένα και το αυτό». Αυτή είναι η «ανοιχτή» και απαραπλάνητη («χωρίς αρχηγό») μάζα του Κανέτι που η κίνησή της εναντίον του άδικου είχε ως στόχο το συμβολικό και ουσιαστικό θεσμό παραγωγής της αδικίας, το δικαστικό μέγαρο. Η διάρκεια του ξεσηκωμού ήταν όση και η διάρκεια της φωτιάς. Αλλά για τη διαιώνισή της φρόντιζε το πυρ και οι βουρδουλιές της αστυνομίας, που λειτουργούσαν το ίδιο συνεκτικά όσο και οι φλόγες.

Αυτά σημειώνει στο περίφημο έργο «Μάζες και εξουσία» ο Eλίας Kανέτι που γεννήθηκε στις 25 Ιουλίου 1905 στο Ρουστσούκ της Βουλγαρίας από Ισπανο-Eβραίους γονείς. Σε ηλικία έξι ετών μετακόμισε με την οικογένειά του στο Μάντσεστερ της Αγγλίας. Σε ηλικία οχτώ ετών, μετά το θάνατο του πατέρα του, πηγαίνουν οικογενειακώς στη Ζυρίχη. Το 1921 η οικογένεια μετακομίζει στη Γερμανία, όπου ο νεαρός Κανέτι θα σπουδάσει χημεία και φιλοσοφία. Το 1931 ολοκληρώνει το μυθιστόρημά του Η τύφλωση. Το 1938, μετά την προσάρτηση της Αυστρίας στο Γ’ Ράιχ, εγκαταλείπει τη Βιέννη και εγκαθίσταται στην Αγγλία. Το 1960 εκδίδει το Μάζες και εξουσία. Το 1977 εκδίδει τον πρώτο τόμο της αυτοβιογραφίας του με τίτλο «Η γλώσσα που δεν κόπηκε». Το 1981 του απονέμεται το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Το 1994 πεθαίνει στη Ζυρίχη. Εκδίδεται μετά θάνατον το τελευταίο του έργο (γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’90) «Πάρτι και αερομαχίες».

Η εξουσία αλλάζει τους επαναστάτες

Τι είναι αυτό που δημιουργεί τη μετάλλαξη στους επαναστάτες που κατακτούν την εξουσία; Τα σημεία και τα σύμβολα της εξουσίας –αυτοκίνητα, σωφέρ, σωματοφύλακες, φρουροί, κλάκα οπαδών και σφογγοκωλάριων, υποδοχές, εμβλήματα κ.ά.-, όλα αυτά «ευνουχίζουν» καθώς παγιδεύουν το πολιτικό στέλεχος μέσα στην τάξη της εξουσίας των συμβόλων. Τα σύμβολα επιβάλλονται και εξουσιάζουν τον άνθρωπο. Αυτός ο συμβολικός ευνουχισμός είναι συνώνυμος με την εξουσία. Ο πολιτικός ως εξουσιαστής δεν αναγνωρίζεται χωρίς τα σύμβολα. Αλλά αυτά εντέλει τον καθορίζουν, γίνονται οι αλυσίδες του.

Συνεπώς, μία πολιτική ανατροπή ή θα επιβάλλει έναν άλλο τρόπο και ρυθμό στους ανθρώπους, νέους κανόνες που θα εσωτερικευθούν και θα μοιάζουν φυσικοί (έξεις) ή θα αποτύχει. Αν δεν συμβεί αυτό η διαφθορά της γραφειοκρατίας και όλες οι προηγούμενες παθογένειες αργά ή γρήγορα θα ενσκήψουν πιο δυνατές.

Εδώ θα πρέπει να ειδωθεί η περίπτωση της «αντι-κουλτούρας», μιας νέας δηλαδή κουλτούρας, ένα σύστημα νέων ηθών που ήδη φέρουν και βιώνουν τα μέλη του μεταρρυθμιστικού πολιτικού πυρήνα και που έρχεται να απαντήσει στη σήψη της κυρίαρχης κουλτούρας, συνιστώντας ένα εναλλακτικό και συνάμα γοητευτικό –με την έννοια της εκτροπής- σύστημα νέων αξιών και κανόνων, το μπόλι δηλαδή που θα ενοφθαλμιστεί στην κοινωνία.

Ο σεβασμός στον άνθρωπο είναι μάθεις να ακούς λέει ο Κανέτι: «…το ζητούμενο είναι όχι ν’ ακούς την κάθε λέξη, αλλά και να προσπαθείς να την κατανοήσεις και να πιστοποιήσεις αυτή την κατανόηση με το να απαντάς με ακρίβεια και δίχως διαστρεβλώσεις. Ο σεβασμός για τους ανθρώπους έχει την αρχή του στο να μην αγνοείς τα λόγια τους», να τους αντιμετωπίζεις σαν υποκείμενα και όχι σαν αντικείμενα. Κι αυτή είναι μια βασική αντιεξουσιαστική Πράξη.

* Ελίας Κανέτι, «Μάζα και εξουσία» (εκδ. Ηριδανός 1971).