Από τους μάρτυρες της θρησκείας στους νεομάρτυρες για μια ομάδα

Με θαυμασμό έβλεπα παλιότερα την τρομερή στην πειθαρχία και την αποφασιστικότητά της κόκκινη σιωπή των χιλιάδων βουδιστών μοναχών, ένα απέραντο ξυπόλυτο, κόκκινο ποτάμι που διαδήλωνε εναντίον της στρατιωτικής χούντας της Βιρμανίας, κατακόκκινης, ομοίως, από το αίμα 3.000 σπουδαστών το 1988. Σήμερα, "βλέπω" χωρίς έκπληξη τον Ντόναλντ Τραμπ να νομοθετεί υπέρ της… αφορολόγητης πολιτικής δράσης των προτεσταντικών εκκλησιών. Ή ακόμη, "βλέπω" τους "νεομάρτυρες" της πίστης στη σημαία μιας ποδοσφαιρικής ομάδας, να σκοτώνονται γι' αυτή. Τέλος, παρακολουθώ το κίτρινο πανό με το σύνθημα της γαλλικής επανάστασης: «Ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη», που ανάρτησαν οι ακτιβιστές της Greenpeace στον πύργο του Άιφελ, και αναρωτιέμαι: Τι σημαίνει σήμερα αυτή η πράξη;

Σε προσωπικό επίπεδο είναι γνωστό ότι οι θρησκείες επανέρχονται για να καλύψουν οντολογικά κενά. Όμως, όπως παρατηρούμε, έρχονται για να καλύψουν και πολιτικά κενά. Η προσφυγή στην πίστη είναι μια «υποκειμενική τρέλα» (έλεγε ο Κίρκεργκωρ), ένας τρόπος αποφυγής της τρέλας με τη δημιουργία μιας ελεγχόμενης «τρέλας», όπως όταν δημιουργούμε την «αντιπυρά» για να σταματήσουμε τη φωτιά. Ακόμη, η πίστη είναι το μελισόκερο, που βάζουν στα αυτιά τους οι άντρες του Οδυσσέα του Έζρα Πάουντ, είναι η άμυνα μπροστά στο ολοκληρωτικό κενό, που δεν αντέχεται.  Αντί για την κατάρρευση,λοιπόν, και το τίποτα που οδηγούν στον ριζικό ψυχωτικό αυτισμό «επιλέγουμε κάτι». Αυτό το κάτι τι, που μπορεί να είναι μία θρησκευτική ή μία πολιτική πίστη, που είναι εμποτισμένη με την (υπερ)απόλαυση των βεβαιοτήτων, που καταστρέφει αλλά και σώζει, αφού είναι το μόνο που παρέχει νόημα.

Το θέμα της πίστης τη σημερινή εποχή απασχόλησε τον Ρεζίς Ντεμπρέ στο βιβλίο του «Ανθρώπων κοινωνίες-Για να τελειώνουμε με τη «θρησκεία»» (Εκδόσεις Κέδρος). Εκεί ο Ντεμπρέ ανατρέπει την κρατούσα άποψη σύμφωνα με την οποία στην Ευρώπη έχουμε μία προϊούσα πτώση του θρησκευτικού συναισθήματος, ενώ αντίθετα στις ΗΠΑ έχουμε μία πρωτοφανή άνοδο (95%). Στην Ευρώπη μπορεί το θρησκευτικό να παρουσιάζει πτώση, αλλά έχουμε «άνοδο των πίστεων» διατείνεται ο Ντεμπρέ, παραπέμποντας σε μία έρευνα των θρησκευτικών συναισθημάτων στην ΕΕ σε νέους  18 έως 29 ετών. Σύμφωνα με αυτή σχεδόν ένας στους δύο νέους πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή, «οι εκκλησίες και οι ναοί αδειάζουν, αλλά ο ανιμισμός, η μετενσάρκωση, το Χάλοουιν, το ενεργειακό σώμα και ο Κώδικας Ντα Βίντσι» αλλά και η αστρολογία, η μαντεία, ο πνευματισμός, το παραφυσικό «έχουν αέρα στα πανιά τους». Μάλιστα, σήμερα υπάρχουν στον κόσμο περισσότερες χώρες σε πορεία «απεκκοσμίκευσης» παρά το αντίστροφο, ακόμη και μεταξύ των τυπικών δημοκρατικών καθεστώτων (ΗΠΑ, Ρωσία, Ισραήλ, Μεξικό, Ινδία).

Η πίστη (όπως και η θρησκεία) δημιουργούν τις συνθήκες του συνανήκειν, του Εμείς, γράφει ο Γάλλος διανοούμενος. Είναι αυτό που συνδέει το Εγώ με την κοινωνία. Αλλά τι είναι η θρησκεία σήμερα; Ποια η σχέση της με την πίστη και τις διάφορες λατρείες; Ο Ντεμπρέ επιχειρεί να απαντήσει σ’ αυτά τα ερωτήματα, εκκινώντας από την «πληθωριστική ή κανιβαλική χρήση» που περιλαμβάνει από τις θρησκείες της σημαίας, του ποδοσφαίρου, τις πολιτικές θρησκείες (για τον Ντοστογιέφσκι ο άθεος σοσιαλιστής ήταν ένας τέλειος θρησκευόμενος άθεος), τα τελετουργικά μνημόσυνα του Ολοκαυτώματος, τα δικαιώματα του ανθρώπου δίκην δέκα εντολών.

Άλλο λοιπόν η θρησκεία και άλλο το θρησκευτικό, που είναι η θρησκεία χωρίς το δόγμα και την αυθεντία του. Αλλά που είναι τα μεταξύ τους όρια; Που βρίσκονται τα όρια στο «Ου φονεύσεις. Εμπρός, όμως, εξολόθρευσε τους Αμαληκίτες και λιθοβόλησε τη μοιχό», όπως διαβάζουμε στη Βίβλο; Ο Ντεμπρέ αναφέρεται στην «πολυσημία που ενώνει», που επιτρέπει στους «λάτρεις του Ιησού να παίζουν ταυτόχρονα ή εκ περιτροπής σε πολλά επίπεδα: του ιεροεξεταστή και του μάρτυρα, της πορφύρας και του τζάκετ, του φρανκικού καρδινάλιου και του αντάρτη παπά». Αυτή η πολυσημία της θρησκείας αντιστοιχεί στην «πολύσημη κοινωνία». Εδώ γίνεται αναφορά στην αμερικανική κοινωνία. Για τον Ντεμπρέ η αμερικανική κοινωνία «Είναι πατριωτική και βιβλική μαζί. Είναι ένας δημοκρατικός συνδυασμός φιλελευθεροποιημένου μονοθεϊσμού και θεολογικοποιημένου φιλελευθερισμού».

Ο Ντεμπρέ συμφωνεί με την άποψη του Ζαν-Φρανσουά Κολοζιμό (L’ Amerique imaginaire, Le Figaro, 8 Οκτωβρίου 2004) ότι «Το να αντιπαραθέτουμε μια Αμερική δημοκρατική σε μια Αμερική θρησκευτική δεν έχει κανένα νόημα. Αντιθέτως, όλη η ιδιοτυπία της αμερικανικής πολιτικής θρησκείας έγκειται στο ότι συστήνει τη δημοκρατία ως θρησκευτική και ως πολιτική θρησκεία ταυτόχρονα. Η δύναμη αυτής της διαλεκτικής εδράζεται στην καταγωγή της, στο ότι συνιστά από την εποχή των Πατέρων του Έθνους ένα μύθο της νεωτερικότητας στον οποίο ο Λόγος και η Αποκάλυψη δεν αποκλείονται αμοιβαία αλλά διατάσσονται στην εθνική ιδέα. Με άλλα λόγια, η σύζευξη του Διαφωτισμού και της Βίβλου επιτελεί μια εκλαΐκευση των θεολογικών αρχών και μια εκκοσμίκευση των ομολογιακών στιγμών, οι οποίες εγκαθιδρύουν με τη σειρά τους την πολιτική εξουσία ως αφηρημένο μονοθεϊσμό, συμπυκνώνοντας τη μία και μοναδική κοινή παράσταση του υπερβατικού και του ιερού… (Γι’ αυτό) οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι η μόνη χώρα στην οποία ο φονταμενταλισμός πέτυχε να συγχωνευτεί με τη δημοκρατική ιδεολογία, να φτιάξει από αυτή μια πίστη. Πίστη στον Θεό, πίστη στη δημοκρατία, πίστη στην Αμερική, ισχύουν ως η μία και η αυτή ομολογία πίστεως, έχουν μία και την αυτή ισχύ».

Η γαλλική κοινωνία ομοίως είναι η κοινή πίστη στις αξίες της Ελευθερίας, της Ισότητας, της Αδελφότητας. Γενικά, η πίστη συνενώνει, είναι ο κεντρικός δεσμός, η «ιερή ένωση» όλων (παρά τον ανταγωνισμό τους) έναντι της έξωθεν απειλής. Εδώ ο συγγραφέας διαπιστώνει ότι επειδή οι θρησκευτικοί θεσμοί έχουν απολέσει στη Δύση το ρυθμιστικό τους ρόλο (εθνικά κράτη) τείνουμε να συμπεραίνουμε «ότι το ιερό» έχει απολέσει το διευθυντικό του ρόλο στις ανθρώπινες συλλογικότητες. Υπ’ αυτή την οπτική (της συνένωσης) ο Ντεμπρέ θεωρεί ότι «η θρησκεία είναι η πίστη του άλλου», του Εμείς. Αλλά ποιος είναι ο άλλος στον οποίο πιστεύουμε; Είναι ο όμοιός μας, ο ομόθρησκός μας, ο αδελφός μας, ο σύντροφός μας, ο οπαδός της ίδιας ποδοσφαιρικής ομάδας, που διακρίνεται από τον αλλόθρησκο, από τον ανοίκειο, τον αντίπαλο, τον ξένο.

Άρα υπάρχει μια μεμβράνη –φυσική ή ηθική- που διαχωρίζει το μέσα από το έξω –αυτούς που «ανήκουν» από αυτούς που δεν ανήκουν. Οι «εντός» άλλοι είναι Εμείς, οι «εκτός άλλοι» είναι η κόλασή μας! Μια κοινωνία χρειάζεται μια καταγωγή, ένα ιδεώδες, ένα τοτέμ, μια υπέρτατη αρχή, μια συνέχεια, μια αφήγηση, μια γενεαλογία, περισσότερο ή λιγότερο φανταστικές και τέλος μια εσωτερική ιεραρχία (το ιερό, το άβατο). Όλα αυτά συνυπάρχουν.

Με άλλα λόγια η θρησκεία συμβάλει στη φαντασιακή κατασκευή του Εμείς, που μπορεί να είναι μια κοινότητα ή ένα έθνος. «Η θρησκευτική δημιουργικότητα και η οργανωτική ευφυΐα πολύ συχνά πάνε μαζί. Είναι κατανοητό γιατί σε τόσες χώρες οι ιερείς γίνονται πολιτικοί ηγέτες», εθνάρχες, επικεφαλείς ακτιβιστών. Γενικά, ο Ντεμπρέ θεωρεί ότι ένα δόγμα όπως το Σύμβολο της Πίστεως είναι η φόρμουλα της χριστιανικής κοινωνίας. Όμως παίρνει τις αποστάσεις του τόσο από τους συντηρητικούς (φονταμενταλιστές) που ρίχνουν λάδι στην «κοινοτική φωτιά» όσο και από τους «ατομικιστές» η οποία επιχειρούν να σβήσουν αυτή τη φωτιά με «κρύα ντους». Χρειάζεται μια «έντιμη μεσότητα» καταλήγει ο Ρεζίς Ντεμπρέ.