Alain Garrigou
Ο Θουκυδίδης περιγράφει στον Πελοποννησιακό Πόλεμο, το Μαύρο Θάνατο (την πανούκλα) που έφτασε στην Αθήνα το 429 π.Χ. (Βιβλίο II, 47-54) και την έπληξε σκληρά…
Η Αθήνα… είχε υιοθετήσει το σχέδιο του Περικλή. Η κυρίαρχη των θαλασσών, δεν θα πολεμούσε εναντίον της σπαρτιατικής φάλαγγας - που φημολογείται ότι ήταν ανίκητη - αλλά θα επέλεγε την αντιπαράθεσε στη θάλασσα(σ.σ. εκεί βρισκόταν το δικό της συγκριτικό πλεονέκτημα). Ήταν έτσι απαραίτητο να εγκαταλείψουν οι Αθηναίοι τη γύρω αγροτική περιοχή στον εχθρό και να καταφύγουν πίσω από τα μακριά τείχη που ενώνουν την πόλη με το λιμάνι του Πειραιά… Από το πρώτο έτος ενός πολέμου, ο οποίος διήρκεσε είκοσι έξι χρόνια, οι Αθηναίοι άφησαν την Αττική λεία του εχθρού…
Το ξέσπασμα του πολέμου αυτού, δεν έγινε εξαιτίας της οργής των θεών ή της ομορφιάς μιας γυναίκας, αλλά λόγω των φιλοδοξιών ανδρών και πόλεων. Από αυτή την άποψη, η ιστορία της πανούκλας είναι σαγηνευτική καθώς ο συγγραφέας της είναι εξαιρετικά διαυγής απέναντι σε γεγονότα που δημιουργούν εύκολα «δεισιδαιμονίες και τύφλωση». Έτσι, στην περιγραφή της επιδημίας, ο Θουκυδίδης δηλώνει ότι θέλει να είναι χρήσιμος στο μέλλον ενόψει μιας ανάλογης μάστιγας. Αν και η ιστορία είναι γνωστή, δεν είναι άχρηστο να την αναλύσουμε ξανά εάν είναι αλήθεια ότι οι συνθήκες ανάγνωσης μπορούν να επηρεάσουν την κατανόησή της και συνεπώς εάν η τρέχουσα πανδημία Covid-19 του έτους 2020 επιτρέπει μια νέα προσέγγιση σε ένα δράμα παλαιότερο από δύο χιλιετίες.
Μια κλινική ιστορία
Ο Θουκυδίδης ανακοινώνει ότι πρέπει να προσέξει να μην αναζητήσει τα αίτια της πανούκλας, λόγω έλλειψης ικανότητας, λέει ( με μια εξαιρετική μετριοφροσύνη), αλλά να αναφέρει την προέλευσή της από την Αιθιοπία και μετά από την Αίγυπτο και το Λεβάντε. Η προσέγγισή του είναι περιγραφική και ακριβής. Στοχεύει να βοηθήσει τους ανθρώπους στο μέλλον. Είναι ο πρώτος ρεαλιστικός, ιστορικός και κλινικός απολογισμός μιας μεγάλης επιδημίας, αν δεχθούμε ότι οι εκδηλώσεις της πανούκλας στην Παλαιά Διαθήκη ή την Ιλιάδα δεν τοποθετούνται σε αυτήν την κατηγορία. Αφού, λοιπόν, άρχισε να δίνει έμφαση στην ανικανότητα απέναντι στο κακό, αναφέρει καλύτερα τα φυσικά συμπτώματα της νόσου από τότε που ο ίδιος μολύνθηκε και επέζησε. Περιγράφει τη δίψα που καίει τους άρρωστους και τους ωθεί στην ξέφρενη αναζήτηση νερού σε πηγάδια και βρύσες.
Ο ιστορικός περιγράφει τα χαρακτηριστικά της νόσου από την κορυφή έως το κάτω μέρος του σώματος καθώς και τα στάδια πριν το θάνατο. Ακολούθως αλλάζει το σχέδιο περιγραφής του, εστιάζοντας στις κοινωνικές επιπτώσεις της πανούκλας, στις σχέσεις μεταξύ των κατοίκων, στις κοινωνικές σχέσεις που καταστράφηκαν από πανικό, εγκατάλειψη, ατιμωρησία. Στη συνέχεια, σε μια ιδιαίτερα πρωτότυπη περιγραφή, αναφέρεται στις ψυχολογικές επιπτώσεις της νόσου, ακόμη και στην ξέφρενη αναζήτηση της ευχαρίστησης ενόψει της επικείμενης απειλής του θανάτου. Στην εποχή της πανδημίας(του covid-19), η περιγραφή της μαύρης πανούκλας αξίζει να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί.
[…]Αρνούμενος το παράλογο, ο Θουκυδίδης ιχνηλατεί την πανώλη από την Αιθιοπία, την Αίγυπτο, την Περσία και μερικά ελληνικά νησιά, καταγράφοντας μια πορεία της νόσου και ως εκ τούτου μια διαδρομή μετάδοσης. Μια εξήγηση που ήταν απαραίτητη μόνο τον 18ο αιώνα, αλλά η οποία, χωρίς μια λογική και πάνω απ' όλα επιστημονική εξήγηση, εντούτοις οδήγησε τις αρχές να προφυλάξουν τον πληθυσμό από τη μόλυνση πολύ πριν την ανακάλυψή της. Η παρατήρηση ή η διαίσθηση προηγούνται της πειραματικής μεθόδου. Παρομοίως, όταν έφτασε στην Αθήνα, η επιδημία επηρέασε πρώτα τον Πειραιά, ένα λιμάνι γεμάτο ναυτικούς, εμπόρους και σκλάβους, πριν φτάσει στην άνω πόλη των όμορφων συνοικιών.
Το μέσο για αυτή την εξάπλωση της νόσου είναι πόλεμος
… η επιδημία εμφανίζεται ως γεγονός πολέμου, λόγω του περιορισμού εντός των τειχών (σε περίοδο πολιορκίας, συγχρωτισμός). Η συγκέντρωση πληθυσμού μέσα στα τείχη της πόλης από την εισροή αγροτών από την Αττική αύξησε σημαντικά τη θνησιμότητα. Ομοίως, όταν η Αθήνα έστειλε ενισχύσεις στην Ποτίδαια, οι στρατιώτες της αποδεκατίζονται και μολύνουν ακόμη και τα στρατεύματα που είναι εκεί. Ο τρόπος για την εξάπλωση της νόσου είναι ο πόλεμος. Οι εχθροί αποφεύγουν ο ένας τον άλλον, σκοτώνουν αλλά δεν μολύνουν ο ένας τον άλλον. Ο Θουκυδίδης δείχνει ότι η πανούκλα σώζει την Πελοπόννησο, δηλαδή το έδαφος του εχθρού. Ο ιστορικός πολλαπλασιάζει ακόμη περισσότερο τις παρατηρήσεις που θα έχουν μεγάλη σημασία για την αντιμετώπιση των επιδημιών των μελλοντικών χιλιετιών… Σημειώνει την ευπάθεια των φροντιστών που έχουν το υψηλότερο ποσοστό θανάτων…
Καταλογισμός ευθύνης
Θαμπωμένοι από την περιγραφή της πανούκλας, οι αναγνώστες του Πελοποννησιακού Πολέμου έδωσαν λιγότερη προσοχή στην ιστορία. Ο Περικλής εμπλέκεται ελάχιστα στο δράμα που συγκλονίζει την πόλη (II, 59-64). Είναι στη φύση των ανθρώπων, λέει ο Θουκυδίδης. Αλλά και σε αυτή ενός δημοκρατικού καθεστώτος όπως αυτό της Αθήνας. Ο Θουκυδίδης δεν μπορούσε να προβλέψει τους επόμενους αιώνες, όταν οι πληθυσμοί θα επιτεθούν στους κυβερνήτες, ή στις εθνοτικές ή θρησκευτικές μειονότητες, και όπου οι επιδημίες θα βρουν διέξοδο στις σφαγές Εβραίων. Η Αθήνα απεικόνισε τον «δημοκρατικό ορθολογισμό»· αυτόν περιέγραψε(ο Θουκυδίδης).
Στην πόλη, οι συνομιλίες, οι φήμες στοχεύουν τους πολιτικούς ηγέτες και πρώτα απ 'όλα εκείνους που κυριάρχησαν στην πολιτική ζωή για δύο δεκαετίες. Σε αυτήν την περίπτωση ανήκει ο Περικλής, ο στρατηγός του Πελοποννησιακού Πολέμου… Αντί να ζητήσει συγγνώμη, πρώτος υποστηρίζει ότι οι πολίτες παραβλέπουν το γεγονός ότι υπό αυτές τις συνθήκες το συλλογικό συμφέρον προϋποθέτει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον, ότι εάν η πόλη νικήσει, όλοι θα νικήσουν. Αυτό σίγουρα δεν είναι η μεγάλη έμφαση στην ομιλία του (στον Επιτάφιο) για την κηδεία των νεκρών στον πρώτο χρόνο του Πελοποννησιακού Πολέμου, έναν μεγάλο ύμνο για την Αθήνα και τη δημοκρατία. Είναι μάλλον ένας λόγος για τη δύναμη της αναγκαιότητας. Ο πόλεμος είναι εδώ, είτε μας αρέσει είτε όχι. Καμία επιλογή: νίκη ή θάνατος (ή τουλάχιστον δουλεία και ταπείνωση).
Ο πολιτικός ηγέτης δεν επιδιώκει να ξεφύγει από την επίπληξη, αλλά συνδέει την ευθύνη του με αυτήν των άλλων ανθρώπων. Βεβαίως, ο ίδιος πρότεινε αυτή τη στρατηγική, αλλά η συνέλευση των πολιτών την υιοθέτησε… Ποιος θα μπορούσε να προβλέψει την πανούκλα; Σε αντίθεση με τον ιστορικό, προκαλεί τους θεούς, αλλά σχεδόν ως συμβατικό στυλ. Τίποτα δεν υποδηλώνει ότι πιστεύει για μια στιγμή σε ένα θεϊκό μήνυμα ή σε μια τιμωρία. Επιδέξιος, μπορεί να σκεφτεί κανείς. Σε κάθε περίπτωση, η Εκκλησία τον εμπιστεύεται.
Ο ιστορικός δεν κρύβει τον θαυμασμό του για τον Περικλή… που πέθανε δυόμισι χρόνια αργότερα… Μήπως αυτή η συμπάθεια εξηγεί ότι ο Θουκυδίδης ξέχασε το μειονέκτημα στο αμυντικό σχέδιο του Περικλή; Ο Περικλής μοιράζεται την ευθύνη με τον λαό, κάτι που λίγοι ηγέτες θα τολμούσαν σήμερα. Η στρατηγική του Περικλή(υποστηρίζει ο Θουκυδίδης) ήταν καλή… Αλλά συνέβη η έκρηξη της επιδημίας εντός των τειχών της πολιορκημένης πόλης, ενώ τα εδάφη των πολιορκητών της την είχαν αποφύγει. Ήταν προφανές, a fortiori, για ένα πνεύμα όπως ο Θουκυδίδης, ότι η εξαιρετική πυκνότητα της πολιορκημένης πόλης, ευνόησε τη διάδοση της πανούκλας. Όλη η περιγραφή του το επιβεβαιώνει. Αλλά ποτέ δεν αμφισβητείται η στρατηγική του Περικλή, επειδή ήταν μια πολιτική που ο Περικλής πρότεινε στον κυρίαρχο Δήμο, που την υιοθέτησε. Συνεπώς, είναι «πολιτική η ευθύνη» του.
Τι θα γίνει στο εγγύς μέλλον, όταν η πανδημία Covid-19 θα φέρει τους ηγέτες και τους πρώην ηγέτες απέναντι στις ευθύνες τους; … Η μοίρα είναι σκληρή και αποδίδει τεράστιες ευθύνες σε ηγέτες που πείθονται να κάνουν μόνο συνηθισμένες πολιτικές επιλογές.
Le Monde diplomatique
(ελεύθερη μετάφραση artinews.gr)
6 Μαΐου 2020
