Από την απληστία σ' ένα σύστημα που θα σέβεται τον άνθρωπο

Ο Robert Skidelsky, καθηγητής πολιτικής οικονομίας, και ο Edward Skidelsky, λέκτορας φιλοσοφίας στα πανεπιστήμια του Warwick και Exeter αντίστοιχα θεωρούν ότι η συνύπαρξη μεγάλου πλούτου και μεγάλης ένδειας σε κοινωνίες όπου υπάρχει επάρκεια για όλους, αντιβαίνει σε κάθε αίσθημα δικαίου. Το βιβλίο διερευνά την οικονομία ως ηθική επιστήμη και στοχεύει να απαντήσει στο ερώτημα «πόσα πραγματικά χρειαζόμαστε» και κυρίως «τι είναι καλή ζωή», ποια δηλαδή είναι τα συστατικά του ευ ζην. Θεωρούν ότι η κρίση έφερε στο φως δύο αδυναμίες του συστήματος. Η πρώτη είναι ηθικής φύσης, η απληστία και η ακόρεστη επιθυμία προς απόκτηση υλικών αγαθών. Σε δεύτερο επίπεδο η κρίση αποκάλυψε τις οικονομικές αδυναμίες του καπιταλισμού.

Αν και υποστηρικτές του Keynes  που θα προέτρεπε τώρα να επανέλθουμε στους πρότερους ρυθμούς οικονομικής ανάπτυξης ώστε να μειωθεί η ανεργία και να εξοφληθεί το δημόσιο χρέος, το βιβλίο εστιάζει στις μακροπρόθεσμες πολιτικές για την υλοποίηση του ευ ζην και κυρίως αναφέρεται σε χώρες που ευημερούν. Εκεί προτεραιότητα είναι η αύξηση του ελεύθερου χρόνου με την έννοια της σχόλης: «Αν τελικός σκοπός της εργατικότητας είναι η οκνηρία, αν εργαζόμαστε για να κάθονται οι απόγονοί μας, τότε, κατά τον Όργουελ, η πρόοδος αυτή δεν πρέπει να επιτευχθεί ποτέ». Η σχόλη έχει την έννοια της εξασφάλισης των βασικών αναγκών για να καταπιαστούμε με ό,τι μας ενδιαφέρει. Ο στόχος της πολιτικής λοιπόν και άλλων μορφών συλλογικής δράσης οφείλει να είναι η εξασφάλιση της οικονομικής οργάνωσης, που θα καθιστά τα θετικά πράγματα της ζωής -την υγεία, τον σεβασμό, την φιλία, τη σχόλη και ούτω καθεξής- προσιτά σε όλους. Ο Keynes προσδοκούσε ότι θα φτάσει η εποχή που οι άνθρωποι θα μπορούν να ζουν δουλεύοντας 3 ώρες την ημέρα. Προς το παρόν η συνεχής και πλήρης απασχόληση είναι η συντομότερη οδός προς αυτή την ουτοπία. Οι συγγραφείς συμμερίζονται την άποψή του  ότι ο καπιταλισμός συνιστά ένα πιο αποτελεσματικό ουτοπικό σχέδιο από τον κομμουνισμό, επειδή είναι το μόνο αποτελεσματικό μέσο προς την αφθονία που καθιστά δυνατή την πραγμάτωση του ευ ζην για όλους τους ανθρώπους.

Ο καπιταλισμός ως έχει όμως αυξάνει την απληστία και, παρά τις προβλέψεις του Keynes, που διακατεχόταν από βαθιά αμφισημία απέναντι στον καπιταλιστικό πολιτισμό, μας έχει καταστήσει ανίκανους να διοχετεύσουμε τον πλούτο σε ευγενείς χρήσεις: «Η ανθρωπότητα έχει δημιουργήσει ένα φραγκεσταϊνικό τέρας ( τον δαρβινικό καπιταλισμό) που προγραμματίζει το παιχνίδι της προόδου σύμφωνα με τη δική του παράφρονα λογική». Οι συγγραφείς αναγνωρίζουν ότι η κριτική του Μαρξ στον φαουστικό χαρακτήρα του  καπιταλισμού ήταν κατά βάση ηθική. Επιστρατεύουν τους αρχαίους φιλόσοφους για να τονίσουν ότι η ευτυχία βρίσκεται στην αρετή και όχι στα πλούτη ( Κροίσος -Σόλων).

Κεντρικό θέμα του βιβλίου είναι ότι η συνεχιζόμενη εμμονή μας με την κατανάλωση και την εργασία οφείλεται πρωτίστως στην εξαφάνιση από τη δημόσια συζήτηση κάθε αντίληψης περί του Ευ ζην. Το ευ ζην σχετίζεται με τα «πρωταρχικά αγαθά» του Rawls, ή τις θεωρίες «δυνατοτήτων» των Sen και Nussbaum αλλά οι συγγραφείς επικεντρώνουν το ενδιαφέρον τους στις πλούσιες χώρες και στην ορθή χρήση των υπαρχόντων πόρων από το κράτος του οποίου καθήκον του είναι σύμφωνα με αυτούς να δημιουργήσει τις υλικές προϋποθέσεις του ευ ζην για όλους τους ανθρώπου, ξεπερνώντας την απειλή του πατερναλισμού. Οι προτάσεις τους είναι η  ικανοποίηση των βασικών αναγκών του ανθρώπου (υγεία,  ασφάλεια, σεβασμός,  φιλία,  σχόλη, αρμονία με τη φύση, αυτονομία, προσωπικότητα) και η δραστική μείωση της αναγκαίας εργασίας, το βασικό εγγυημένο εισόδημα που δίνεται από το κράτος, μείωση της πίεσης για κατανάλωση(περιορισμοί- φόροι-στα πολυτελή είδη κατανάλωσης, μείωση της διαφήμισης). 

Το συμπέρασμα που καταλήγουν είναι ότι το εγχείρημα της οικονομικής ολοκλήρωσης θα πρέπει να εγκαταλειφθεί μέχρι να γίνει η σύγκλιση ανάμεσα στις πλούσιες και φτωχές χώρες. Καταλήγουν ως εξής:«το να μην αποπειράται κανείς να διαμορφώσει ο ίδιος ένα συλλογικό όραμα του ευ ζην και να μη γνωρίζει ποιος είναι ο προορισμός του πλούτου είναι μια πολυτέλεια που δεν μπορούν πλέον να αντέξουν οι πλούσιες κοινωνίες. Η απληστία πρέπει να αντικατασταθεί από ένα καλύτερο σύστημα που θα σέβεται τον άνθρωπο.

Robert& Edward Skidelsky

ΠΟΣΑ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ ΧΡΕΙΑΖΟΜΑΣΤΕ;

Μια ηθική προσέγγιση της οικονομίας

Εκδ. Μεταίχμιο