Αντόνιο Γκράμσι (*) Il Canto decimo dell'Inferno(**)

 To 10ο  Κάντο της Κόλασης

Φαρινάτα και Καβαλκάντε, ο πατέρας και ο πεθερός του Γκουίντο. Cavalcante è il punito del girone. Ο Καβαλκάντε είναι ο καταδικασμένος σ’ αυτό τον κύκλο. Nessuno ha osservato che se non si tien conto del dramma di Cavalcante, in quel girone non si vede in atto il tormento del dannato: la struttura avrebbe dovuto condurre a una valutazione estetica del canto piú esatta, poiché ogni punizione è rappresentata in atto. Κανείς δεν έχει παρατηρήσει ότι αν δεν λάβουμε υπόψη το δράμα του Καβαλκάντε, σ’ αυτόν τον κύκλο δεν διακρίνεται, στην πράξη, το μαρτύριο των κολασμένων: η δομή θα έπρεπε να οδηγήσει σε μια αισθητική αξιολόγηση του 10^ου Κάντο με μεγαλύτερη ακρίβεια, γιατί κάθε μαρτύριο αντιπροσωπεύεται έμπρακτα. Il De Sanctis notò l'asprezza contenuta nel canto per il fatto che Farinata d'un tratto muta carattere: dopo essere stato poesia diventa struttura , egli spiega, fa da Cicerone a Dante. La rappresentazione poetica di Farinata è stata mirabilmente rivissuta dal Romani: Farinata è una serie di statue . Ο Ντε Σάνκτις παρατήρησε τη σκληρότητα που περιέχεται στο 10^ο Κάντο από το γεγονός ότι ο Φαρινάτα αλλάζει ξαφνικά χαρακτήρα: το πέρασμα από την ποίηση στη δομή, εξηγεί ο ίδιος, γίνεται οδηγός για τον Δάντη. Η ποιητική παράσταση του Φαρινάτα αποδίδεται υπέροχα από τον Ρομάνι: ο Φαρινάτα είναι μια σειρά από αγάλματα. Poi Farinata recita una didascalia . Στη συνέχεια ο Φαρινάτα  απαγγέλλει μια διδασκαλία.

Il libro di Isidoro del Lungo sulla Cronica di Dino Compagni: in esso è stabilita la data della morte di Guido. È strano che gli eruditi non abbiano prima pensato a servirsi del Canto X per fissare approssimativamente questa data (qualcuno l'ha fatto?). Το βιβλίο του Ισίντορο ντελ Λούνγκο πάνω στα Χρονικά  του Ντίνο Κομπάνι: σ’ αυτό καθορίζεται η ημερομηνία του θανάτου του Γκουίντο. Είναι περίεργο το γεγονός ότι οι μελετητές δεν  σκέφτηκαν να εξετάσουν το 10^ο Κάντο για να καθορίσουν, έστω κατά προσέγγιση, αυτή την ημερομηνία (ίσως κάποιος να το έχει κάνει).Ma neanche l'accertamento fatto dal Del Lungo serví a interpretare la figura di Cavalcante ea dare una spiegazione dell'ufficio fatto fare da Dante a Farinata. Ούτε όμως και η εκτίμηση του Ντελ Λούνγκο χρησίμευσε για να ερμηνεύσει την εικόνα του Καβαλκάντε και να δώσει μια εξήγηση στην εκτίμηση του Δάντη για τον Φαρινάτα.

Qual è la posizione di Cavalcante, qual è il suo tormento? Ποια είναι η θέση του Καβαλκάντε, ποιο είναι το μαρτύριό του; Cavalcante vede nel passato e vede nell'avvenire, ma non vede nel presente, in una zona determinata del passato e dell'avvenire in cui è compreso il presente. Ο Καβαλκάντε βλέπει στο παρελθόν, βλέπει και στο μέλλον, αλλά δεν βλέπει στο παρόν, σε μια καθορισμένη εποχή του παρελθόντος και του μέλλοντος στην οποία περιέχεται το παρόν.  Nel passato Guido è vivo, nell'avvenire Guido è morto, ma nel presente? Ο Γκουίντο στο παρελθόν είναι ζωντανός,  στο μέλλον ο Γκουίντο  είναι νεκρός, αλλά στο παρόν; È morto o vivo? Είναι νεκρός ή ζωντανός; Questo è il tormento di Cavalcante , il suo assillo, il suo unico pensiero dominante. Αυτό είναι το μαρτύριο του Καβαλκάντε, η εμμονή του, η κυρίαρχη σκέψη του. Quando parla, domanda del figlio; quando sente « ebbe », il verbo al passato, egli insiste e tardando la risposta, egli non dubita piú: suo figlio è morto; egli scompare nell'arca infuocata.Come Dante rappresenta questo dramma? Όταν μιλάει, ρωτά για το παιδί του: όταν ακούει  «υπήρξε», το ρήμα στον παρελθόντα χρόνο, ο ίδιος επιμένει, και καθυστερώντας την απάντηση, δεν έχει πια καμία αμφιβολία: ο γιος του είναι νεκρός, και εξαφανίζεται μέσα στην καιόμενη λάρνακα. Με ποιο τρόπο παρουσιάζει ο Δάντης αυτό το δράμα; Egli lo suggerisce al lettore, non lo rappresenta; egli dà al lettore gli elementi perché il dramma sia ricostruito e questi elementi sono dati dalla struttura. Το προτείνει στον αναγνώστη, δεν το παρουσιάζει, δίνει στον αναγνώστη τα στοιχεία ώστε να ανασκευάσει αυτός το δράμα και αυτά τα στοιχεία δίδονται από την ίδια τη δομή του Κάντο. Tuttavia una parte drammatica c'è e precede la didascalia.

Ωστόσο υπάρχει ένα  δραματικό μέρος που προηγείται της διδασκαλίας. Tre battute: Cavalcante appare, non dritto e virile come Farinata, ma umile, abbattuto, forse inginocchiato e domanda dubbiosamente del figlio. Τρία στοιχεία: ο Καβαλκάντε εμφανίζεται, όχι ορθός και αγέρωχος όπως ο Φαρινάτα, αλλά ταπεινός, καταβεβλημένος, ίσως γονατιστός και ρωτά με αίσθημα αμφιβολίας για το παιδί του. Dante risponde, indifferente o quasi e adopera il verbo che si riferisce a Guido al passato. Ο Δάντης απαντά, σχεδόν αδιάφορα, και χρησιμοποιεί το ρήμα που αναφέρεται στον Γκουίντο σε παρελθόντα χρόνο. Cavalcante coglie subito questo fatto e urla disperatamente. Ο Καβαλκάντε  το αντιλαμβάνεται  αμέσως και ξεσπά σε αναφιλητά.  C'è il dubbio in lui, non la certezza; domanda altre spiegazioni con tre domande in cui c'è una gradazione di stati d'animo. Ενυπάρχει σ’ αυτόν η αμφιβολία όχι όμως και η βεβαιότητα. Ζητά κι άλλες εξηγήσεις με τρεις ερωτήσεις στις οποίες υπάρχει μια κλιμάκωση των συναισθημάτων. «Come dicesti: egli “ebbe”?» – «Non vive egli ancora?» – «Non fiere gli occhi suoi lo dolce lome ?» Nella terza domanda c'è tutta la tenerezza paterna di Cavalcante; la generica «vita» umana è vista in una condizione concreta, nel godimento della luce, che i dannati ei morti hanno perduto. Dante indugia a rispondere e allora il dubbio cessa in Cavalcante.

«Πώς είπες: υπήρξε;» - «Δεν είναι ακόμη ζωντανός;» - «Δεν φωτίζει τα μάτια του το γλυκό φως;»  Στο τρίτο ερώτημα, βρίσκεται  όλη η πατρική τρυφερότητα του Καβαλκάντε. Η ανθρώπινη «ζωή» βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη κατάσταση, στην απόλαυση του φωτός, το οποίο οι κολασμένοι και οι νεκροί έχουν χάσει. Ο Δάντης καθυστερεί να απαντήσει και τότε η αμφιβολία εξαφανίζεται από τον Καβαλκάντε. Farinata invece non si scuote. Ο Φαρινάτα αντίθετα δεν αντιδρά. Ο Γκουίντο Guido è il marito di sua figlia, ma questo sentimento non ha in lui potere in quel momento. είναι ο σύζυγος της κόρης του, αλλά αυτή η συνθήκη δεν έχει καμιά δύναμη εκείνη τη στιγμή. Dante sottolinea questa sua forza d'animo. Ο Δάντης  τονίζει αυτή τη στάση του.Cavalcante si affloscia ma Farinata non muta aspetto, non muove collo, non piega costa. Ο Καβαλκάντε καταρρέει, αλλά ο Φαρινάτα δεν αλλάζει όψη, δεν στρέφει το κεφάλι του, δεν λυγίζει το κορμί του. Cavalcante cade supino, Farinata non ha nessun gesto di abbattimento; Dante analizza negativamente Farinata per suggerire i (tre) movimenti di Cavalcante, lo stravolgimento del sembiante, la testa che ricade, il dorso che si piega. Ο Καβαλκάντε πέφτει ανάσκελα, ο Φαρινάτα δεν έχει καμία ένδειξη κατάρρευσης.

 Ο Δάντης αναλύει αρνητικά τον Φαρινάτα για να προτείνει τις (τρεις) κινήσεις του Καβαλκάντε, τη σύσπαση του προσώπου, το γερμένο κεφάλι, την αναδίπλωση της πλάτης. Tuttavia c'è qualcosa di mutato anche in Farinata. Ωστόσο, υπάρχει κάτι που αλλάζει ακόμη και στον Φαρινάτα. La sua ripresa non è piú cosí altera come la prima sua apparizione. Η εμφάνισή του δεν είναι πια αγέρωχη όπως πριν.Dante non interroga Farinata solo per «istruirsi», egli lo interroga perché è rimasto colpito della scomparsa di Cavalcante. Egli vuole che gli sia sciolto il nodo che gli impedí di rispondere a Cavalcante; egli si sente in colpa dinanzi a Cavalcante. Ο Δάντης δεν ανακρίνει τον Φαρινάτα μόνο για να μάθει,  τον ρωτά γιατί εντυπωσιάστηκε από την εξαφάνιση του Καβαλκάντε. Θέλει να λύσει την αμηχανία που τον εμπόδισε από το να απαντήσει στον Καβαλκάντε, και νιώθει ένοχος απέναντί του. Il brano strutturale non è solo struttura, dunque, è anche poesia, è un elemento necessario del dramma che si è svolto. Το δομικό μέρος του Κάντο δεν είναι λοιπόν μόνο δομή,  είναι επίσης και ποίηση, είναι ένα απαραίτητο στοιχείο του δράματος που συντελέστηκε.

Critica dell'« inespresso»? Κριτική του «ανεκπλήρωτου»; Le osservazioni da me fatte potrebbero dar luogo all'obbiezione: che si tratti di una critica dell'inespresso, di una storia dell'inesistito, di un'astratta ricerca di plausibili intenzioni mai diventate concreta poesia, ma di cui rimangono tracce esteriori nel meccanismo della struttura. Οι παρατηρήσεις μου θα μπορούσαν να προκαλέσουν ενστάσεις: πρόκειται για κριτική του ανεκπλήρωτου, μια ιστορία του ανύπαρκτου, για μια αφηρημένη αναζήτηση για προφανείς προθέσεις που ποτέ δεν μετουσιώθηκαν σε ποίηση, αλλά παραμένουν εξωτερικά ίχνη στον μηχανισμό της δομής. Qualcosa come la posizione che spesso assume il Manzoni nei Promessi Sposi , come quando Renzo, dopo aver errato alla ricerca dell'Adda e del confine, pensa alla treccia nera di Lucia: «… e contemplando l'immagine di Lucia! Κάτι σαν τη θέση που παίρνει συχνά ο Μαντζόνι  στους Αρραβωνιασμένους, όπως όταν ο Ρέντζο,  μετά από την περιπλάνηση σε αναζήτηση της Άντα, σκέφτεται  τη μαύρη πλεξούδα της Λουτσία: «.... και αναπολώντας τη μορφή της Λουτσία! non ci proveremo a dire ciò che sentisse: il lettore conosce le circostanze: se lo figuri ». δεν θα προσπαθήσουμε να πούμε αυτό που ένιωσε: ο αναγνώστης γνωρίζει τις περιστάσεις: το φαντάζεται». Si potrebbe anche qui trattare di cercare di «figurarsi» un dramma, conoscendone le circostanze. Θα μπορούσαμε κι εδώ να θεωρήσουμε ότι αναζητά να «φανταστεί»  ένα δράμα, γνωρίζοντας τις συνθήκες.

L'obbiezione ha una parvenza di verità: se Dante non può immaginarsi, come il Manzoni, ponente dei limiti alla sua espressione per ragioni pratiche (il Manzoni si propose di non parlare dell'amore sessuale e di non rappresentarne le passioni nella loro pienezza, per ragioni di «morale cattolica»), il fatto sarebbe avvenuto per «tradizione di linguaggio poetico», che del resto Dante non avrebbe sempre osservato (Ugolino, Mirra, ecc.), «rincalzato» dai suoi speciali sentimenti per Guido. Η ένσταση έχει μια επίφαση της αλήθειας: αν ο Δάντης  δεν μπορεί να φανταστεί, όπως ο Maντζόνι, θέτοντας για πρακτικούς όρους όρια στην έκφραση του, το γεγονός θα είχε συμβεί «λόγω παράδοσης της ποιητικής γλώσσας», που εξάλλου ο Δάντης δεν θα μπορούσε να τηρήσει πάντα (Ουγκολίνο, κλπ), «κυριευμένος» από τα εξαιρετικά συναισθήματά του για τον Γκουίντο.Ma si può ricostruire e criticare una poesia se non nel mondo dell'espressione concreta, del linguaggio storicamente realizzato? Αλλά θα μπορούσαμε να ανασκευάσουμε και να  κρίνουμε ένα ποίημα, αν μη τι άλλο στον κόσμο της συγκεκριμένης έκφρασης, στην ιστορική  γλωσσική του έκφραση; Non un elemento «volontario» dunque, «di carattere pratico o intellettivo» tarpò le ali a Dante: egli «volò con le ali che aveva» per cosí dire, e non rinunziò volontariamente a nulla. Δεν ήταν λοιπόν ένα ηθελημένο στοιχείο, «πρακτικού ή πνευματικού» χαρακτήρα που έκοψε τα φτερά του Δάντη: εκείνος θα λέγαμε ότι «πέταξε με τα φτερά που είχε» και δεν παραιτήθηκε οικειοθελώς από τίποτε. Su questo argomento del neomaltusianismo artistico del Manzoni cfr.

 (*) A. Gramsci, Il canto X dell’Inferno, στο Lettere dal carcere, Torino, Einaudi, 1965, p. 490.

(**) Ο Κύκλος των αιρετικών: Φαρινάτα ντέλι Ουμπέρτι, μέγας αρχηγός των Γιβελίνων, αντίθετων του Δάντη και του Καβαλκάντε ντέι Καβαλκάντι. Ο τελευταίος, πατέρας του Γκουίντο Καβαλκάντε, φιλόσοφου και ποιητή, αγαπητού φίλου του Δάντη την εποχή των ερώτων και των πρώτων λογοτεχνικών συνθέσεων.

Επιλογή-Μετάφραση: Φοίβος Γκικόπουλος