Αναζητώντας την παράδοση

            Είναι δύσκολο, το ξέρω, να δεχτούμε ότι η παράδοση δεν είναι η επανάληψη ή ο εκθειασμός του παρελθόντος. Η παράδοση είναι μετάδοση και μετατροπή. Η παράδοση είναι η συνειδητοποίηση του περάσματος από το παρελθόν στο μέλλον, πράξη αυτής της μετάβασης, εδραίωση του μέλλοντος μέσα από μια επιλογή της κληρονομιάς. Η παράδοση είναι το πάθος στο οποίο κάθε γενιά εμπεριέχει ολόκληρη την άλλη και τον εαυτό της. Σε κάθε εποχή θα πρέπει να προσπαθούμε να αποσπούμε την παράδοση από τον κομφορμισμό που είναι έτοιμος να την κατασπαράξει. Η παράδοση είναι το αντίθετο της ρεφορμιστικής συμπεριφοράς που συντηρεί τα πάντα και τα εμπιστεύεται στους ειδικούς, και στην πραγματικότητα καταστρέφει τα πάντα. Ο νεωτερισμός και ο παλιμπαιδισμός είναι η άλλη πλευρά της ανικανότητας επιλογής.

          Αν αξία και παράδοση είναι συγγενικές έννοιες, το κριτήριο αξίας είναι κριτήριο επιλογής. Και επιλέγουμε από το παρελθόν για το μέλλον.

          Είναι να γνωρίζουμε τι είναι αναγκαίο ως πρώτο πράγμα, δεύτερο, τρίτο και ούτω καθεξής. Ο Μαρξ και ο Λένιν  το γνώριζαν. Και επέλεξαν εκείνο που κατά τη γνώμη τους έπρεπε να μεταφερθεί από τους επαναστάτες πέρα από την επανάσταση (ο Δάντης, ο Σαίξπηρ, ο Δαρβίνος, τα αρχαία ελληνικά αγάλματα, η λαϊκή ηθική και, ανάμεσα στα άλλα, το Πόλεμος και ειρήνη). Ξέρουμε ότι κάπου έκαναν λάθος, ότι η ιστορία, και όχι άδικα, κατέστρεψε πολλά από όσα έπρεπε, κατά τη γνώμη τους, να σωθούν, και διατήρησε πολλά από την παλιά ντροπή. Να γιατί εμείς την αναζητάμε, μια παράδοση, αρκετά πέρα από το χρόνο και τις προσταγές που μας ορίζει.

Θυμίζουμε ότι η παράδοση δεν βρίσκεται σ' έναν κατάλογο μεγάλων ανδρών ούτε σε μια σκοτεινή βιβλιοθήκη, ούτε σε μια επιμελημένη φιλολογική έκδοση, ούτε σε μια άρτια μουσική εκτέλεση. Δεν καταναλώνει ένα φευγαλέο δείπνο με θέα την Ακρόπολη, ούτε παραθέτει δείγματα κοινοβουλευτικής ευφράδειας, δεν βρίσκεται σ' ένα χειροποίητο ύφασμα, ούτε στην ετήσια έκθεση του Διοικητή της Τράπεζας της Ελλάδος και πολύ περισσότερο ούτε -αν κι ο Μπρεχτ το πίστευε- σ' ένα καλό, γευστικό γαλλικό τυρί.

          Η πολιτισμική παράδοση είναι μια συγκεκριμένη αίσθηση της μετάβασης: από το χθες (ή τους αιώνες που πέρασαν) στο αύριο (ή στους αιώνες που θα έρθουν), από τη ζωή στο θάνατο, από την αρρώστια στην υγεία, από τον πατέρα στο γιο και από το γιο στα εγγόνια, από την αγάπη στο μίσος και αντίστροφα. Είναι μια αίσθηση που όλοι μπορούν να έχουν και που από όλους μπορεί να αφαιρεθεί, είναι μια αίσθηση αυτού που είναι συνειδητό κι εκείνου που δεν είναι, της ιστορίας και της μη-ιστορίας. Είναι αίσθηση της ανάγκης να προετοιμάζει για τους άλλους, για όλους τους άλλους, τις συνθήκες ώστε η χρήση της αξίας, δηλαδή των διαφορών και του κριτηρίου που τις συνοδεύει, να μην επιδέχεται λήθη ή διακοπές μεγαλύτερες από εκείνες που είναι χρήσιμες να παράγουν ένα πιο υψηλό συναίσθημα της ποιότητας και των καθηκόντων της παράδοσης.

          Η πολιτισμική παράδοση δεν είναι ορθολογική και επιστημονική γνώση, αν και, χωρίς την τελευταία, δεν είναι τίποτε άλλο από ένα διακοσμητικό στοιχείο και μια τελετουργική σκληρότητα. Η ορθολογική και επιστημονική γνώση, μας δίνει την αλήθεια. Η εξάσκηση της παράδοσης, ως καθήκον-αξία, μας δίνει την αλήθεια. Στον Νίτσε, κι αυτό είναι γνωστό, η συγκεκριμένη λέξη προξενούσε σχεδόν απέχθεια, αποτροπιασμό. Πράγματι, ονόμαζε το «πράγμα» με ένα άλλο όνομα, για το οποίο θα κοκκίνιζαν οι τελευταίοι προοδευτικοί του συγκάτοικοι. Την ονόμαζε αιωνιότητα, βαθιά αιωνιότητα.

          Όμως, χτυπά το τηλέφωνο. Είναι από το εργαστήριο κάποιων «τεχνικών και ειδικών». Καλούν από κάποιο από τα καλύτερα ερευνητικά κέντρα του κόσμου για να μας πληροφορήσουν «επιστημονικά» ότι η αλήθεια είναι μια μεταφυσική ψευδαίσθηση.

 * Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι Ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ