HOBSBAWM J. ERIC: Η Εποχή των άκρων

HOBSBAWM J. ERIC, Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΑΚΡΩΝ

Ο ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΑΙΩΝΑΣ (1914-1991), ΕΚΔ. ΘΕΜΕΛΙΟ

Το βιβλίο του Eric Hobsbawm αποτελεί ορόσημο τόσο για την κατανόηση του 20ού αιώνα όσο και για τις προσδοκίες μας για τον επόμενο. Χωρισμένο σε τρία κύρια χρονολογικά μέρη ,«Η εποχή της καταστροφής», «Η χρυσή εποχή» και «Η κατολίσθηση», το βιβλίο «Η εποχή των άκρων» είναι μια άκρως ενδιαφέρουσα επανεκτίμηση του αιώνα μας. 

Ο Χομπσμπάουμ συγκρίνει τη σύγχρονη αμερικανική αυτοκρατορία, όπως την αποκαλεί, με τη βρετανική του 19ου αιώνα και αναδεικνύει τις διαφορές τους. Επισημαίνοντας τους κινδύνους που δημιούργησε, κατά την κρίση του, η απώλεια του αντίπαλου δέους της Σοβιετικής Ένωσης στον πλανητικό γεωπολιτικό άξονα, σημειώνει ότι στις παρούσες συνθήκες η αμερικανική αυτοκρατορία θα κλονιστεί μόνο αν ενεργοποιηθεί μια καλώς εννοούμενη «αίσθηση του συμφέροντος» και αν αναπτυχθεί η παιδεία.

Ο Ερικ Χομπσμπάουμ ανήκει στον κύκλο των βρετανών μαρξιστών ιστορικών που δραστηριοποιήθηκαν στον ακαδημαϊκό και πολιτικό χώρο λίγο μετά τον B´ Παγκόσμιο Πόλεμο και μπόλιασαν την ιστορική έρευνα με μια σειρά εντελώς καινοτόμων για την εποχή μεθόδων και εργαλείων έρευνας. Οι βρετανοί μαρξιστές ιστορικοί εισηγήθηκαν και καλλιέργησαν μια εξαιρετικού εύρους και πυκνότητας κοινωνική ιστορία, η οποία επικεντρώθηκε στις διαδικασίες αλλαγής και μετασχηματισμών στην ιστορία, στην αναζήτηση των κοινωνικών δυνάμεων που υποκινούσαν τη μεταβολή σε κάθε ιστορική στιγμή και στην ανάδειξη της εμπειρίας των κοινωνικών υποκειμένων συνδυάζοντας την κοινωνικο-οικονομική με την πολιτισμική ανάλυση. H διαλεκτική σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και στο παρόν αλλά και ανάμεσα στην ιστορία και στην πολιτική αποτελεί από τα κεντρικά χαρακτηριστικά αυτού του κύκλου των ιστορικών που δραστηριοποιήθηκαν αρχικά στο Βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Αν και οι περισσότεροι συνοδοιπόροι του Χομπσμπάουμ αποστασιοποιήθηκαν από το Κομμουνιστικό Κόμμα μετά τη σοβιετική επέμβαση στην Ουγγαρία, ο ίδιος παρέμεινε στον πολιτικό αυτό χώρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι προσδιόριζε πάντα την κομμουνιστική ιδεολογία του ως κεντρο-ευρωπαϊκή περισσότερο παρά βρετανική με την έννοια της έμφασης στον αγώνα κατά του ναζισμού και του φασισμού ως καθοριστικού συστατικού στοιχείου της ενώ υπογράμμιζε την προσκόλλησή του σε ένα οικουμενικό απελευθερωτικό όραμα.

Το έργο του Ερικ Χομπσμπάουμ αποτελεί εμβληματική απόπειρα ερμηνείας και κατανόησης της ιστορίας του νεότερου και σύγχρονου κόσμου με έμφαση στη διαδικασία του μετασχηματισμού. Οι εποχές του εγγράφουν την πορεία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου σε μεγάλους χρονικούς κύκλους και προτείνουν την έννοια του μετασχηματισμού ως κεντρικό αναλυτικό και ερμηνευτικό εργαλείο.

H μελέτη του εθνικισμού σε συγκριτικό επίπεδο και σε βάθος χρόνου αποτέλεσε επίσης ένα δεύτερο μεγάλο πεδίο έρευνας για τον Χομπσμπάουμ και κατέληξε στην έκδοση έργων που θεωρούνται πλέον κλασικά στο είδος τους. Ο διαρκής στοχασμός του για τη σχέση του μαρξισμού με την ιστορία εμπλούτισε συνολικά το πεδίο της ιστορικής θεωρίας. Ο Χομπσμπάουμ αφενός αντιτάχθηκε στην αγοραία μαρξιστική ανάλυση και αφετέρου υπογράμμισε πολλές φορές ότι η μαρξιστική ιστορία «παίρνει τον Μαρξ ως αφετηρία της και όχι ως τερματισμό της».

Στο βιβλίο αυτό του 1994 διαπιστώνει ότι μεταξύ 1914 και τέλους 1991 ο κόσμος έχει μετασχηματιστεί. Αναφέρεται στην μετατροπή των ΗΠΑ σε μεγαλύτερη οικονομική και βιομηχανική δύναμη. Ο δεύτερος και σοβαρότερος μετασχηματισμός που διαπιστώνει είναι η μετατροπή του πλανήτη στην περίοδο αυτή σε πρωταρχική και «ενιαία επιχειρησιακή μονάδα» ιδιαίτερα στο οικονομικό πεδίο. Ο τρίτος  μετασχηματισμός, που διαπιστώνει, φέρνει την «αποσύνθεση των παλαιών προτύπων ανθρώπινων κοινωνικών σχέσεων», τη ρήξη μεταξύ των πολιτισμών των γενεών και την πλήρη υιοθέτηση του παλαιότερου υπόρρητου προτάγματος του οικονομικού φιλελευθερισμού, ενός «απόλυτου α-κοινωνικού ατομικισμού».

Ο Hobsbawm πραγματεύεται την κοινωνική επανάσταση που συντελέσθηκε σαν μια ενιαία περίοδο από το 1950 έως το 1990,η οποία άλλαξε τη φυσιογνωμία του κόσμου. Γενικότερα  έχουμε τεράστια αύξηση της παραγωγής σε όλο τον πλανήτη και την παραγωγή αγαθών, που προηγουμένως θεωρούνταν αγαθά πολυτελείας. Η συμβολή της τεχνολογίας στη μεταμόρφωση της καθημερινής ζωής στον πλούσιο κόσμο είναι καταλυτική. Πρόκειται για μια επαναστατική τεχνολογία  που διαμόρφωσε μια παραγωγική διαδικασία η οποία δεν είχε ανάγκη τους ανθρώπους ως παραγωγούς αλλά μόνο ως καταναλωτές. Σημαντικό βρίσκει επίσης το γεγονός της διεθνοποίησης της οικονομίας στο διάστημα αυτό. Το ακραίο αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η «παγκόσμια οικονομία». Σε ιδιαίτερο ρόλο στη διαδικασία αυτή, αναδείχθηκαν οι πολυεθνικές εταιρίες, η μεγάλη ανάπτυξή τους και η όλο και μεγαλύτερη αποστασιοποίησή τους από τις κυβερνήσεις ή το έθνος τους, ο νέος διεθνής καταμερισμός εργασίας στα πλαίσια του οποίου μια σειρά από χώρες του Τρίτου Κόσμου γίνονται μέρος της διεθνικής παραγωγικής διαδικασίας και η άνοδος των εξωχώριων φορολογικών παραδείσων.

Υπάρχουν ακόμα δύο τεράστιας σημασίας μεταβολές που εντοπίζει. Η πρώτη είναι  η εκπληκτική μείωση του αγροτικού πληθυσμού σε σημείο που να αποτελεί τη μειοψηφία του πληθυσμού όχι μόνο στις οικονομικά ανεπτυγμένες χώρες αλλά σε παγκόσμιο επίπεδο. Μια άλλη εξίσου δραματική συνέπεια ήταν η άνοδος την περίοδο αυτή των επαγγελμάτων που απαιτούσαν γνώσεις δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας εκπαίδευσης καθώς και η μαζική αύξηση του αριθμού των φοιτητών. Η εργατική τάξη πέρασε πρώτα μια κρίση συνείδησης, λόγω της ανόδου κυρίως του βιοτικού της επιπέδου, πριν αρχίσει να περνά κρίση και η ίδια λόγω της αυτοματοποίησης της παραγωγής από τη δεκαετία του '80 και έπειτα. Ακόμη δύο παράγοντες που επέτειναν την κρίση της ήταν η μαζική είσοδος της γυναικείας εργασίας στην παραγωγή και ο νέος διεθνής καταμερισμός της εργασίας. Ο καπιταλισμός απομακρύνεται από τις παραδοσιακές σχέσεις, την κοινοτική αλληλεγγύη, τις αξίες της και τις θεσμικές της εκφράσεις ενώ αναπτύσσονται όλο και περισσότερο οι εμπορευματικές σχέσεις, η ιδιαίτερη αξία που καταλαμβάνει το εμπόρευμα ως σύμβολο δύναμης και εξουσίας, δηλαδή αυτό που αναλύει ο Μαρξ στο Κεφάλαιο ως φετιχισμό του εμπορεύματος. Ο συγγραφέας επισημαίνει ότι η κυριαρχία της ατομικιστικής ιδεολογίας και των αξιών που αυτή συνεπάγεται είναι ο πολιτισμός που αντιστοιχεί στο καπιταλισμό, ο πολιτισμός του χρήματος.