H αποφατική ηθική του Σωκράτη

Καθώς μελετά κανείς το σύστημα της σωκρατικής ηθικής, όπως το αναπτύσσει-έστω και αποσπασματικά- ο Snell στην «Ανακάλυψη του πνεύματος», εκπλήσσεται ευχάριστα από τον πρώιμο αποφατισμό του φιλόσοφου στην προσπάθεια του να ορίσει το αγαθό. Αποφατισμό που συμπληρώνεται με την έντιμη παραδοχή του πως το τελευταίο είναι αδύνατο να οριστεί, ή να περιγραφεί με λέξεις, αφού διαρκώς τείνει να ξεφεύγει από ό,τι η ανθρώπινη νόηση είναι ικανή να συλλάβει.

Γνωρίζοντας καλά ο Σωκράτης πως κάθε προσπάθεια ορισμού του αγαθού θα οδηγούσε αναπόφευκτα στον περιορισμό του, ή στον εγκλεισμό του στο στενό κελί ενός εγκεφαλικού ιδεολογήματος, προτιμά, δοσμένος ολοκληρωτικά στην εναγώνια διαπάλη του για την προσέγγισή του, να σκάψει γύρω του, να του δώσει χώρο και να το ορίσει τελικά αποφατικά. Επιλέγει την αρνητική οδό, την «οδό των αφαιρέσεων». Τούτο πρακτικά σημαίνει πως εφόσον οι εκδοχές του κακού και οι πολυποίκιλες μορφές κι εκφάνσεις του στο ιστορικό, κοσμικό, αλλά  και πυρηνικό εσώτατο ανθρώπινο σύμπαν είναι σαφείς και ξεκάθαρες στη συνείδηση (μια που διαχρονικά το ανθρώπινο υποκείμενο δεν έχει πάψει να τις υπηρετεί), για το Σωκράτη αυτή ακριβώς η αντίσταση στις παραφυάδες της ενδοκοσμικής κακίας κι ο διαρκής πόλεμος εναντίον της αποτελεί και ορίζει το μοναδικό, ασφαλή όσο και δύσκολο δρόμο που θα επιτρέψει στο αγαθό να κάνει την εμφάνισή του. Ομολογώντας με άλλα λόγια θαρρετά την άγνοιά του για ό,τι οι ηθικιστές θα ονόμαζαν αβασάνιστα αρετή, προτείνει δρόμο αντίστροφο. Κηρύσσει ανένδοτο πόλεμο στο γνωστό κι εμπεδωμένο κοινωνικά και υπαρξιακά σύμπαν του κακού, ώστε να έρθει αποκαλυπτικά στο φως ο άγνωστος κι απρόσιτος στη θετικιστική σκέψη γνόφος του αγαθού για να καταυγάσει με την παρουσία του τις όψεις του ανθρώπινου.

Τούτη η οδός, όσο κι αν φαντάζει κάπως απλουστευτική ή μονοδιάστατη, μέσα στη πολυμέρεια του σημερινού πολύπλοκου ανθρώπινου στοχασμού, δεν αποκλείεται να είναι έξοχα αποκαλυπτική, καθώς η τακτική που προτείνει ο αρχαίος φιλόσοφος αφενός είναι συνθετική αλλά κι ενοποιητική πολλών επιμέρους βιωματικών εμπειριών, άρα εμφαντικά κοινωνιοκεντρική κι αφετέρου εμφανίζεται απόλυτα ειδωλοκλαστική, καθώς στέκεται με σκεπτικισμό κι επιφύλαξη απέναντι σε μια εκ των προτέρων αποδοχή ουτοπικών φαντασιώσεων, εγκεφαλικών ιδεολογικοποιήσεων, ή υποκειμενικών οραμάτων περί αγαθού και ιδανικού, όσο και ενάντια σε μια κανονιστικού τύπου ηθική, στείρας αυτοδικαίωσης ή ωφελιμισμού. Συνεπής στην αποφατική ηθική του ο φιλόσοφος, δεν υποτιμά εν τέλει το αγαθό, ως έννοια και πρακτική, αντίθετα του προσφέρει τη θέση που του αρμόζει. Αυτή του άπιαστου δηλαδή, του ατελεύτητου κι αόριστου, καταφάσκοντας εμφαντικά την απροσδιοριστία του, χωρίς όμως να ενδίδει στον πειρασμό απόρριψης ή σχετικοποιησης της ύπαρξής του.

Είναι προφανές πως η άποψη αυτή προϋποθέτει κι αποδέχεται μιαν a priori προβληματική ανθρώπινη φύση, που διαρκώς εκτρέπεται μέσα στην ιστορία, αλλά μήπως τούτο δεν είναι μια διαχρονική μελαγχολική διαπίστωση; μήπως στην παντοδυναμία του ενστίκτου, στην αλογία του δεν οικοδομούνται τα κοινωνικά συστήματα στραγγαλίζοντας λόγο, αίσθημα, αλλά και βασικές ορίζουσες της κοινωνικής συνύπαρξης;

Είτε έτσι πάντως είτε αλλιώς, ο φιλόσοφος από τα πέρατα της ιστορίας έρχεται να προτείνει μια αφετηρία κι ένα δρόμο που δεν είναι άλλος από την αποψίλωση, την εκσκαφή, το ξερίζωμα. Αλλά και μια ηθική που απέχει μίλια από την υποκριτική κι εντελώς επιφανειακή αλλαγή συμπεριφοράς, με την οποία την έχει διαχρονικά ταυτίσει ο αστικός καθωσπρεπισμός. Στα χωράφια της ιστορίας, της κοινωνίας και της ύπαρξης μας καλεί ο Σωκράτης να κλαδέψουμε, να οργώσουμε, να θερίσουμε. Εργάτες αναζητά, με θέληση και φρόνημα. Κι ο θερισμός είναι βέβαια πολύς, οι εργάτες όμως, φοβάμαι, απελπιστικά λίγοι.