Τι είναι το διάστημα;

 Τρεις είναι οι κύριες αντιλήψεις για το διάστημα που μας έδωσε η παράδοση. Το διάστημα είναι ένα άδειο δοχείο που εν μέρει γεμίζει από τα υπάρχοντα αντικείμενα (Νεύτων)∙ το διάστημα είναι ένα σύστημα σχέσεων ανάμεσα στα αντικείμενα (Λάιμπνιτς)∙ το διάστημα, όπως και ο χρόνος, είναι μια εμπειρική διάσταση και όχι μια ανεξάρτητη  πραγματικότητα (Καντ).             

Από κάθε μια από αυτές, κάνουμε δεκτά ορισμένα στοιχεία. Για μας το διάστημα είναι η κίνηση μιας φόρμας, ο ορίζοντας μέσα στον οποίο βρίσκεται κάθε πράξη του και πραγματοποιείται το πεπρωμένο του. Είναι περιορισμένο και καθορισμένο από την παρουσία άλλων τύπων φόρμας και από το δικό τους διάστημα. Και ζει ως κενό: η φόρμα βρίσκει θέση και εδράζεται, επιμηκύνει τα πλοκάμια της χωρίς να βρει αντίσταση, δίνοντας οντολογική και δομική αξιοπρέπεια σ’ αυτό που διαφορετικά θα ήταν ένας εύκολος και αδύναμος χώρος κυριαρχίας. Αλλά το κενό δεν είναι πρωτογενές∙ είναι το αποτέλεσμα μιας βίαιης πράξης. Πρέπει να δημιουργηθεί το κενό για να είναι τέτοιο∙ και για να γίνει πρέπει να πάμε ακόμη πιο πέρα την μετατροπή άλλων μορφών σ’ αυτή την περίπτωση. Δεν πρόκειται πια μόνο για τη χρήση εκείνων των τρόπων ως παθητικά εργαλεία∙ δεν πρόκειται ούτε καν να τα βλέπουμε, να συμπεριφέρονται σαν να μην υπήρχαν, ίσως αφού είχαν συμβάλλει με ικανότητα στην μη-ύπαρξή τους. Οι πόλεις, οι βιομηχανίες, τα εμπορικά κέντρα και τα πανεπιστήμια των Ηνωμένων Πολιτειών (για παράδειγμα) ξεφύτρωσαν και συνεχίζουν να ξεφυτρώνουν πάνω σε ένα «παρθένο» πεδίο, που δεν ήταν κατειλημμένο από παλιά: ακριβώς, κενό. Αυτό το κενό όμως πραγματοποιήθηκε εξαρθρώνοντας εκατομμύρια ινδιάνους, καταστρέφοντας τα χωριά τους και τους πολιτισμούς τους, αντικαθιστώντας τους με ένα καθαρό χώρο κίνησης για τον λευκό άνθρωπο. Ο Χίτλερ ήθελε να κάνει το ίδιο στις στέπες της Ρωσίας∙ ευτυχώς, το πρόγραμμά του απέτυχε. Ένα κενό διάστημα είναι άπειρο και είναι ένας ουτοπικός προορισμός ενός τέτοιου προγράμματος: η προφητεία μιας απόλυτης και πλήρους πραγματοποίησής του, όχι μόνο θα υπερέχει σε κάθε ανταγωνιστή, αλλά θα τον εκμηδενίζει. 

Η αντίθεση ανάμεσα στον Νεύτωνα και τον Λάιμπνιτς και η παρέμβαση του Καντ, λειτουργούν τώρα με αναπόφευκτες παραμέτρους για μια συζήτηση πάνω στο διάστημα.  Εναλλακτικά σ’ αυτές τις δεδομένες προϋποθέσεις, θα πρέπει να ανακαλέσουμε την προηγούμενη αντίθεση ανάμεσα στον Νεύτωνα και τον Καρτέσιο, και ένα κεντρικό σημείο της θέσης του τελευταίου. Σ’ αυτή τη θέση το διάστημα είναι βέβαια ένα δοχείο, αλλά είναι πάντα πλήρες∙ και κάθε κίνηση στο διάστημα νοείται πάντα στη μετακίνηση ορισμένων από τους παρόντες, άρα επίσης στο να καθορίζει νέες ιεραρχίες και νέες προτεραιότητες. Όποιος έχει συνειδητοποιήσει αυτή την κατάσταση δεν θα αποκλείσει την έμφυτη ευθύνη σε κάθε κίνηση∙ δεν θα αντιληφθεί με ποιο τρόπο μέσα στον ορίζοντά του δεν υπάρχει το κενό αλλά ένα τεράστιο νούμερο άλλων τύπων και πως αρνούμενοι το κενό ισοδυναμεί με το να αρνούμαστε αυτές τις φόρμες, αρνούμαστε ότι αυτές υπάρχουν, και άρα πρέπει να προτιμώνται στρατηγικές που καθιστούν το διάστημα των κινήσεών μας τόπο συνάντησης και ανταλλαγής, αμοιβαίου ενδιαφέροντος και φιλικής εμπιστοσύνης, που να το ανοίγουν σε μια επικοινωνία ανάμεσα σε διαστήματα, στη δημιουργία ενός κοινού διαστήματος. Γι’ αυτό το διάστημα μπορούμε να διαπιστώσουμε το άπειρό του, καταλήγοντας ότι με κάθε φόρμα στο άπειρο στερέωμα είναι δυνατό να εγκαθιδρύσουμε έναν ουσιαστικό διάλογο.

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ