Περιβάλλον: το Πετρέλαιο

Η πλειοψηφία των παγκοσμίων αποθεμάτων πετρελαίου θα έχει σχεδόν εξαντληθεί στις επόμενες δεκαετίες, ενώ πολλές ανεπτυγμένεςχώρες σήμερα, καλύπτουν άνω του 60% των ενεργειακών αναγκών τους με πετρέλαιο.

Η ζήτηση πετρελαίου αυξάνεται συνεχώς, κυρίως στον τομέα των μεταφορών, καθώς αυτός εξαρτάται σχεδόν αποκλειστικά από το πετρέλαιο και αποτελεί τον κυριότερο καταναλωτή του. Η Ευρώπη εισάγει περίπου το 80% του πετρελαίου το οποίο καταναλώνει, με την Νορβηγία να αποτελεί την μεγαλύτερη παραγωγό χώρα στην Ευρώπη.

Προέλευση και σύνθεση

Το ορυκτό (ή "αργό") πετρέλαιο είναι μίγμα υδρογονανθράκων (ουσιών οι οποίες περιέχουν άνθρακα και υδρογόνο) με άλλες οργανικές ενώσεις και ευρίσκεται μέσα σε κοιλότητες διαφόρων πετρωμάτων. Είναι προϊόν αποσύνθεσης ζωικών και φυτικών οργανισμών, οι οποίοι εγκλείστηκαν μέσα στα πετρώματα σε μεγάλο βάθος στην Γη. Από το αποκλεισμένο αυτό οργανικό υλικό και υπό την επίδραση αναερόβιων βακτηρίων, προέκυψε το πετρέλαιο. Το ακατέργαστο ορυκτό, εκτός από υδρογονάνθρακες, περιέχει επίσης σε διάφορα ποσοστά ενώσεις του θείου, του αζώτου και οξείδια, με αποτέλεσμα να ποικίλει στην εμφάνιση, σύνθεση και καθαρότητα.

Άντληση – Διύλιση - Χρήση

Το πετρέλαιο αντλείται μετά από γεώτρηση, όπου σε ορισμένες περιπτώσεις λόγω των υφιστάμενων πιέσεων, αναβλύζει υπό μορφή πίδακα ύψους πολλών μέτρων. Συνηθέστερα όμως εξάγεται αφού διοχετευθεί μεγάλη ποσότητα νερού(ή αερίων) υπό πίεση, με αποτέλεσμα το πετρέλαιο να επιπλέει και να ανέρχεται στην επιφάνεια. Μετά από ένα πρώτο βασικό διαχωρισμό, το καθαρό ακατέργαστο ακόμη πετρέλαιο συλλέγεται σε μεγάλες δεξαμενές, στις οποίες και θα ακολουθήσει η διύλιση του (κλασματική απόσταξη).

Η επεξεργασία του στα διυλιστήρια είναι αναγκαία, ώστε να προκύψουν τα χρηστικά προϊόντα του (ντίζελ, βενζίνη, κηροζίνη, φωτιστικό πετρέλαιο, προπάνιο, νάφθα, άσφαλτος). Επίσης χρησιμοποιείται ως πρώτη ύλη για πολλά χημικά προϊόντα, όπως π.χ. διαλύτες, λιπάσματα, φυτοφάρμακα, πλαστικά, απορρυπαντικά και συστατικά εκρηκτικών υλών).

Κίνδυνοι για την υγεία

Οι κίνδυνοι για την υγεία εμφανίζονται σε ολόκληρο τον κύκλο ζωής του καυσίμου (άντληση, μεταφορά και κατανάλωση). Σε ότι αφορά στους χρήστες και στο φυσικό περιβάλλον, οι κίνδυνοι είναι σαφείς:

• Μαζική μόλυνση και καταστροφή του οικοσυστήματος λόγω έκλυσης τεραστίων ποσοτήτων ρύπων στην ατμόσφαιρα (αιθάλη, οξείδια του θείου και του αζώτου, μόλυβδος και κυρίως διοξείδιο του άνθρακος).
• Ένταση του φαινομένου του θερμοκηπίου.
• Καταστροφή του Όζοντος.
• Πρόκληση καρκίνου και καρδιολογικών και πνευμονολογικών νοσημάτων.

Οι εργαζόμενοι στα διυλιστήρια πετρελαίου εκτίθενται σε αμίαντο (κύρια αιτία θανάτου λόγω πρόκλησης μεσοθηλιωμάτων και αμιάντωσης), σε επικίνδυνα χημικά προϊόντα, σε κίνδυνο πυρκαγιάς (λόγω ύπαρξης εξαιρετικά εύφλεκτων υλικών), σε υπέρθερμους ατμούς και γενικά σε υψηλές θερμοκρασίες και σε διαρροές αερίων.

Ειδικός κίνδυνος για τους εργαζόμενους: Ραδιενέργεια

Κίνδυνος υφίσταται επίσης από επαφή και περαιτέρω μόλυνση με ραδιενεργά υλικά ή και λόγω απλής έκθεσης στην ακτινοβολία τους, χωρίς επαφή. Πηγή ραδιομόλυνσης είναι τα θυγατρικά ραδιονουκλεΐδια του Ουρανίου-238 και Θορίου-232, τα οποία είναι παρόντα στους γεωλογικούς σχηματισμούς.

Όταν υπόγεια ύδατα ανέρχονται στην επιφάνεια μαζί με το αέριο και το πετρέλαιο, το θυγατρικό ραδιενεργό Ράδιο (του Ουρανίου και του Θορίου) το οποίο είναι διαλυμένο στο νερό καθιζάνει μαζί με Βάριο, Στρόντιο ή και Θειικό Ασβέστιο. Με αυτόν τον τρόπο, συσσωρεύεται(σε πολύ υψηλές συγκεντρώσεις)ραδιενεργό ίζημα (πουρί) στην εσωτερική επιφάνεια σωλήνων νερού ή σε δεξαμενές αποθήκευσης αποβλήτων σε βιομηχανίες εξόρυξης και επεξεργασίας αερίου και πετρελαίου.

Το ίζημα αυτό ως κατάλοιπο εξόρυξης και επεξεργασίας αερίου και πετρελαίου καλείται “Τεχνικά Ενισχυμένο Φυσικώς Προκύπτον Ραδιενεργό Υλικό (TechnologicallyEnhancedNaturallyOccurringRadioactiveMaterial - TENORM)”. Η ενεργότητα του ραδιενεργού ιζήματος είναι αρκετά υψηλή.

Μετρήσεις ραδιενέργειας σε εγκαταστάσεις άντλησης και επεξεργασίας αερίου και πετρελαίου, έδειξαν υψηλό αριθμό ραδιενεργών διασπάσεων (Ραδίου-226): 650.000 ανά δευτερόλεπτο και ανά κιλό ιζήματος στο εσωτερικότων τοιχωμάτων σωλήνων νερού και 1,5 εκατομμύριο ανά δευτερόλεπτο και ανά κιλό λάσπης σε δεξαμενές. Οι τιμές αυτές καταδεικνύουν την αναγκαιότητα λήψης μέτρων κατά την διάρκεια καθαρισμού των σωλήνων, ώστε να μην εκτίθεται το προσωπικό συντήρησης αλλά και άλλα άτομα σε ακτινικό κίνδυνο και να μην μολύνεται το περιβάλλον.

Πετρελαϊκές καταστροφές

Οι πετρελαϊκές καταστροφές είναι ιδιαίτερα συνδεδεμένες με την θαλάσσια μεταφορά του πετρελαίου και την υποθαλάσσια άντλησή του. Οι εκρήξεις των τάνκερς όχι μόνο στοιχίζουν ζωές αλλά και μολύνουν σε αφάνταστο βαθμό το περιβάλλον:

• Το 1947, το γαλλικό πετρελαιοφόρο GrandCamp ανατινάχθηκε στο λιμάνι του TexasCity: 561 νεκροί και 5.000 τραυματίες.
• Το 1978, το γαλλικό πετρελαιοφόρο Betelgeuse ανατινάχθηκε στις εγκαταστάσεις της Gulf Corporation στο λιμάνι του Banry Bay στην Ιρλανδία: 51 νεκροί.
• Το 1980, το Maria Alexandra (122.000 t) ανατινάζεται και βυθίζεται στις ακτές της Αφρικής: 36 νεκροί.
• Το 1978, μετά από εγκληματική ενέργεια, το πετρελαιοφόρο Amoco Cadiz βυθίστηκε στα ανοικτά της Βρετάνης στην Γαλλία, προκαλώντας ανεπανόρθωτη οικολογική καταστροφή από τους 230.000 τόννους πετρελαίου οι οποίοι χύθηκαν στην θάλασσα.
• Το 1979, ατύχημα σε μια εξέδρα γεώτρησης της IXTOCONE μέσα στον κόλπο του Μεξικού, προκάλεσε την άμεση εξάπλωση 1,5 εκατομμυρίου τόνων πετρελαίου στον ωκεανό. Δέκα μήνες ύστερα από το ατύχημα, παρ' όλες τις προσπάθειες να σταματήσει η διαρροή, ο ρυθμός εξακολουθούσε να είναι της τάξης των 6.000 τόνων την ημέρα.
• Το 1980, το ελληνικό πετρελαιοφόρο Πριγκίπισσα Άννα Μαρία βυθίζεται κοντά στην Αβάνα, μολύνοντας τις ακτές της με 59.000 τόννους πετρελαίου. Πρόκειται για την μεγαλύτερη καταστροφή η οποία έγινε ποτέ στην Κούβα.

Ο κατάλογος είναι πολύ μακρύς και τα παραδείγματα τα οποία αναφέραμε απλώς ενδεικτικά. Περισσότερο ενδιαφέροντα είναι τα συγκεντρωτικά στοιχεία της γνωστής ασφαλιστικής εταιρίας Lloyds του Λονδίνου:

• Μόνο κατά την διάρκεια του 1979 χάθηκαν 27 τάνκερς από τα οποία 5 γιγαντιαία άνω των 200.000 τόνων και 17 άλλα φορτηγά πλοία μικτού φορτίου (πετρέλαιο+μετάλλευμα).
• Από το 1988 έως το 1999, περισσότεροι από 250 άνθρωποι σκοτώθηκαν από τις ανατινάξεις των τάνκερς, ο δε ρυθμός αυτών των δυστυχημάτων δεν προβλέπεται να μειωθεί. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι, παρόλα τα μέτρα ασφαλείας, προβλέπονται για το μέλλον 1-2 καταστροφές το τρίμηνο.

Σημειώνεται ότι, παρόλο που οι καταστροφές των τάνκερς είναι θεαματικές, σοβαρότατες και αναστατώνουν την κοινή γνώμη, αντιπροσωπεύουν “σταγόνα στον ωκεανό” σε σχέση με την δυνητική καταστροφή την οποία προκαλεί υποθαλάσσιο φρέαρ, όταν μετά από ατύχημα αρχίζει να αναβλύζει. Δεν αφορούν πλέον σε εκατοντάδες χιλιάδες τόννους πετρελαίου οι οποίοι μολύνουν την θάλασσα, αλλά σε δεκάδες εκατομμύρια τόννους.

Σε προσωπικό επίπεδο παρατηρείστε το εξής: Εάν πάρετε το αυτοκίνητό σας και πάτε Θεσσαλονίκη θα καταναλώσετε π.χ. 50 λίτρα βενζίνη. Η λέξη «θα καταναλώσετε» δεν αποδίδει επακριβώς την μοίρα της καρκινογόνου αυτής ουσίας. Τα 50 λίτρα βενζίνης ως ύλη, δεν θα εξαφανιστούν ως δια μαγείας. Θα εξαερωθούν (μαζί με χιλιάδες άλλα 50λιτρα από τα υπόλοιπα αυτοκίνητα που ανεβοκατεβαίνουν στην διαδρομή αυτή) μολύνοντας αενάως την ατμόσφαιρα...

*Ο Κώστας Κάππας είναι καθηγητής Ιατρικής Φυσικής - Ακτινοφυσικής του Πανεπιστημιακού Νοσοκομείου Λάρισας και του Ιατρικού Τμήματος Πανεπιστημίου Θεσσαλίας