Οι νέοι ερμηνευτές των λέξεων, η woke και η cancel culture

Μιλάνε στην τηλεόραση για τις λέξεις Woke, αντι-Woke, Cancel, λένε ότι το πρόβλημα είναι «ταυτοτικό», πως  «χωρίς ταυτότητα δεν είσαι». Κι όταν λένε ταυτότητα εννοούν την εθνική, εθνοτική, φυλετική και θρησκευτική ταυτότητα. Οι ταυτότητες εργαζόμενος, απόκληρος, παραρριγμένος, παρίας, αποκλεισμένος, αλλά και «ουμανιστής» με την έννοια που έδινε ο ποιητής καθώς έλεγε «για μας θεός ο Άνθρωπος» έχουν σβηστεί από το «λεξικό». Ακόμα χειρότερα όμως οι έμποροι των λέξεων και του πολιτισμού καταφέρνουν όχι μόνο να εξαφανίζουν λέξεις, αλλά και να αλλάζουν το νόημα και τη σημασία τους.  

Θυμάμαι την «Κοσμόπολη» του Ντελίλο. Εκεί διαπίστωνες πως η κουλτούρα της αγοράς είναι ολοκληρωτική. Παράγει τους ανθρώπους της που της είναι απαραίτητοι. Η αγορά τους καθορίζει ακόμα κι όταν την περιφρονούν. Αποτελούν εμπόρευμα στην παγκόσμια αγορά. Και υπάρχουν ακριβώς για να αναζωογονούν και να διαιωνίζουν το σύστημα. Η όποιας μορφής διαμαρτυρία τους είναι μία μορφή υγιεινής του συστήματος. Κι όμως όταν κάποιος δολοφονείται από έναν μπάτσο του συστήματος, όπως ο Τζ Φλόιντ, τότε η αγορά ακυρώνεται, καθώς δεν μπορεί να διεκδικήσει, να οικειοποιηθεί τον νεκρό.

Όλα τ’ άλλα αφομοιώνονται. Κυρίως οι λέξεις: Ο "καπιταλισμός" ονομάστηκε τη δεκαετία του 1930, "ανάπτυξη", γράφει ο Τζ. Κ. Γκαλμπρέιθ στο βιβλίο του "Αθώα ψεύδη". Τα ίδια "ψεύδη" δημιουργούν και σήμερα οι δημοσιολόγοι. Γράφουν για "φιλελευθερισμό" και εννοούν τον κανιβαλικό "νεοφιλελευθερισμό" και μετανεοφιλελευθερισμό. Μιλούν για "πρόοδο" και εννοούν εκείνο το αρχαίο τοτέμ που ονομάζεται "κέρδος" και το οποίο πίνει το νέκταρ από το κρανίο των δολοφονημένων εργατών. Μιλούν για "ασφάλεια", και εννοούν την αστυνομία που μας τσακίζει στις πλατείες, στους δρόμους, μέσα στα σπίτια μας. Μιλούν και για εργασιακή "ασφάλεια" κι εννοούν τον εργασιακό Μεσαίωνα, την εργασία χωρίς χρονικό όριο.

Μιλούν για τη Woke και τους συγγενείς όρους woke culture και cancel culture που ξεκίνησαν κάπως αλλιώς, και στην πορεία, όταν έγιναν «μόδα», απομακρύνθηκαν από την αρχική τους σημασία, παίρνοντας αρνητική χροιά, λέει η καθηγήτρια του ΕΚΠΑ Αθηνά Τσαλίκη*. Ο όρος woke αναπτύσσεται στην ποπ κουλτούρα ως «stay woke» στους τίτλους τραγουδιών ή σε τηλεοπτικές σειρές. «Αποτέλεσμα όλης αυτής της επέκτασης του woke ήταν η δημιουργία του #StayWokeTwitter, ενός Μαύρου ψηφιακού χώρου στον οποίο το κοινό καυτηρίαζε και γελούσε με όσες ή όσους (ακτιβιστές, academics, φεμινίστριες κ.ά.) αχρείαστα υπερ-ανέλυαν τα πάντα. Μετά τη woke αναδύθηκε η cancel culture, η οποία, επίσης, ξεκίνησε με διαφορετικό περιεχόμενο από αυτό που πήρε στη συνέχεια.

Και ο όρος cancel περνά στο Μαύρο Twitter, όπου "η αρχική έννοια της λέξης δεν είχε καμία σχέση με την «ακύρωση» κάποιου από τη δημόσια σφαίρα, αλλά υποδήλωνε την προσωπική απόφαση να απομακρύνεις κάποιον από τη ζωή σου γιατί «ξεπέρασε το όριο». Όμως στα μέσα της δεκαετίας του 2010, κάποιες ή κάποιοι χρήστες στο Twitter έχουν ήδη αρχίσει να χρησιμοποιούν τον όρο με τη σημερινή έννοια του όρου, υποδηλώνοντας την κατάσταση κατά την οποία παύεις να στηρίζεις κάποιο δημόσιο πρόσωπο εξαιτίας κάποιας προβληματικής πράξης ή λόγου του", λέει η Αθηνά Τσαλίκη. Αποτελεί ένα από τα κλασικά παραδείγματα cultural appropriation, πολιτισμικής οικειοποίησης δηλαδή. Τις περισσότερες φορές αυτό που παρατηρούμε είναι ότι αυτοί που ενοχλούνται από τη woke ατζέντα και τα identity politics που αυτή αναδεικνύει, θεωρώντας εαυτούς «αδικημένους», είναι συνήθως αυτοί που παραδοσιακά απολαμβάνουν τα προνόμια της λευκής πατριαρχικής κοινωνίας, τονίζει η κα. Τσαλίκη. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Τραμπ υιοθέτησε τελικά το cancel εναντίον των αντιπάλων του.

H cancel culture σημαίνει ότι άτομα χωρίς φωνή μπορούν πλέον να μιλούν και να «ακούγονται». Έτσι μισαλλόδοξα σχόλια και συμπεριφορές να μην «περνούν» πλέον με την ίδια ευκολία, όμως παραμένει το πρόβλημα ότι «το canceling συχνά υπεραπλουστεύει σύνθετες και πολύπλοκες συζητήσεις, και αποκλείει μια σε βάθος συζήτηση της ζημίας που έχει συντελεστεί και του πως πρέπει να λογοδοτήσουν τα άτομα που δημιούργησαν αυτή τη ζημία. Η έλλειψη ενός καθολικά αποδεκτού ορισμού του cancelling, με αποτέλεσμα ο όρος να χρησιμοποιείται πολύ εύκολα, σε πολύ διαφορετικά πλαίσια» λέει η κα. Τσαλίκη.

Το επισημαίνω αυτό για κάποιους/ες στο διαδίκτυο που αδικούν τον εαυτό τους καθώς νομίζουν πως με ένα «άντε γ@μ@σου» κάνουν αντίσταση! Αντίθετα, νομίζω ότι η υιοθέτηση της «ακύρωσης» με τόσο απλοϊκό και ενίοτε χυδαίο τρόπο, πολώνει  και κλείνει ερμητικά όλους/ες στις αλγοριθμικές φούσκες τους με συνέπεια ο καθένας να αρκείται στα «δικά του» και έτσι να οξύνονται οι ψευδο-αντιθέσεις και ο εμφύλιος των «από κάτω». Έτσι οι άνεργοι και οι συνταξιούχοι των 500 ευρώ και οι νέοι χωρίς μέλλον ψηφίζουν αυτούς που θα τους πετάξουν προεκλογικά ένα «ξεροκόμματο επίδομα» και εθνο-πατριωτική ορθόδοξη ταυτότητα για να πορεύονται μες στο σκοτάδι.

Οι νέοι ερμηνευτές

Τώρα οι λέξεις δεν εξελίσσονται απλώς, αλλά έχουν τους νέους «ερμηνευτές» τους. Αυτούς οι οποίοι τους προσδίδουν νέο περιεχόμενο με απόλυτο τρόπο.

Τον Απρίλη του 2008 η εφημερίδα The Independent έγραφε ότι «τώρα που η φτώχεια χτυπάει όλο και περισσότερες πόρτες κάποιοι ζητούν να την επαναπροσδιορίσουμε. Μόνο που κανείς δεν ξέρει πως.»

Θυμίζω την μεγάλη αντιστροφή που κατέστησε το χριστιανισμό από ιδεολογία των φτωχών ιδεολογία των πλούσιων και την «άγια φτώχεια» αμαρτία!

Σήμερα έχουμε τους νέους προφήτες, του καινούργιους «ερμηνευτές» των λέξεων. Πρόκειται για τους δισεκατομμυριούχους-ερμηνευτές (τους Her omnes του Κάφκα), αυτούς που κατέχουν τα «μέσα» (το μέσο είναι μήνυμα) και συνεπώς τη δυνατότητα να επιβάλλουν τη δική τους ερμηνεία στις λέξεις.

Σύμφωνα με τον S. Bauman,** η μετανεωτερικότητα συνέπεσε με την αποδυνάμωση της νομοθετικής λειτουργίας. Οι μεγάλες αφηγήσεις έχουν πεθάνει. Η παγκόσμια εξουσία έχει μαραζώσει. Έμεινε μόνο η ερμηνεία.

Οι δισεκατομμυριούχοι «διανοούμενοι-ολιγάρχες» τύπου Μασκ, Σρινιβάσα, Ζούκεμπεργκ κ. ά., είναι οι κατ' εξοχήν ερμηνευτές, οι νέοι προφήτες. Δεν επιβάλλουν τίποτα. Απλώς ερμηνεύουν τις… εντολές του τεχνολογικού ντετερμινισμού στις «πέτρινες πλάκες» από το Σινά της Σίλικον Βάλεϊ. Με βάση τις ερμηνείες τους αυτές απαιτούν θυσίες από τον λαό, την κυβέρνηση, τους υπαλλήλους τους. Ο Ίλον Μασκ σχεδιάζει το μέλλον της ανθρωπότητας με τη σχολαστικότητα ενός αυστηρού πενταετούς σχεδίου. Άλλοι αναπτύσσουν μια νέα αμυντική στρατηγική. Ο Μαρκ Αντρισεν επανεφευρίσκει το χρήμα, ο Σρινιβάσα επανεφευρίσκει τη διακυβέρνηση. Στη συνέχεια οι «ερμηνείες» τους μετατρέπονται σε νομοθετικές πράξεις από την κυβέρνηση Τραμπ.

Οι διανοούμενοι-ολιγάρχες έχτισαν ένα ναό όπου οι λέξεις «τεχνολογία», «αναταραχή», «καινοτομία», «γενική τεχνητή νοημοσύνη (AI)» είναι χαραγμένες σε κάθε πέτρα, με το βάρος του αναπόφευκτου. 

Έτσι οι λέξεις έγιναν «αλυσίδες». Γι’ αυτό ο δισεκατομμυριούχος Έλον Μασκ, το αφεντικό της SpaceX και της Tesla επιτέθηκε (μέσω του τουίτερ τότε, και του X ιδιοκτησίας του σήμερα) στον Νόαμ Τσόμσκι, τον διάσημο γλωσσολόγο και ακτιβιστή, ο οποίος έχει επικρίνει τα έργα νευροτεχνολογίας του Μασκ. Γιατί οι νευροεπιστήμες, σήμερα, έχουν ως στόχο το μυαλό και την εγκαθίδρυση της “μετα-αλήθειας”, των “μετα-δεδομένων” ή των “εναλλακτικών δεδομένων”, δηλαδή την απόλυτη χειραγώγηση των ανθρώπων με βάση τις λέξεις όπως τις ερμηνεύει ο ίδιος και με τους αλγόριθμους που κατασκευάζουν οι τεχνικοί του.

Που οδηγεί αυτή η νέα νοηματοδότηση των λέξεων από τους δισεκατομμυριούχους ερμηνευτές του κόσμου;

O Νικ Μπόστρομ (Υπερνοημοσύνη, Μονοπάτια, Κίνδυνοι, Στρατηγικές) λέει στην Καθημερινή (22.02.2022): «Η μετάβαση σε έναν κόσμο που θα κυριαρχείται από τη μηχανική νοημοσύνη, κάτι το οποίο θα δούμε στον αιώνα που ζούμε, θα μεταμορφώσει τα πάντα.». Πρέπει να αποτρέψουμε το καταστροφικό σενάριο να στρέψουμε τις νέες Τεχνολογίες (για την ακρίβεια τα «ψηφιακά μυαλά») οι μεν εναντίον των δε.

Αλλά ποιοι είναι οι μεν και ποιοι οι δε; Από εδώ τα "μεγάλα αφεντικά" και από εκεί οι εργαζόμενοι. Οι πρώτοι ετοιμάζουν για τους δεύτερους μια νέα οντολογική συνθήκη, η οποία θα συνοψίζεται στο "μετρό-δουλειά-μισό μυαλό". Ήδη αναπτύσσεται το... κίνημα του διανθρωπισμού (transhumanism), που προβάλει την ανάγκη της τεχνολογικής αναβάθμισης των ανθρώπων (για την ακρίβεια των εργαζομένων)! Ο κόσμος προετοιμάζεται για μια τέτοια εφιαλτική εξέλιξη, για τον ολοκληρωτισμό των αλγορίθμων, των ανθρώπων-μηχανών και των δισεκατομμυριούχων-ερμηνευτών-ολιγαρχών .

 Οι λέξεις και η ποίηση ως αντίσταση

Βέβαια, πάντα  «Υπάρχει στη χρονικότητα των λέξεων ένα σχεδόν ποιητικό παιχνίδι θανάτου και αναγέννησης: οι διαδοχικές μεταφορές κάνουν μία ιδέα να γίνεται κάτι περισσότερο και κάτι διαφορετικό από τον εαυτό της» σημείωνε ο Ζαν Μποντριγιάρ (Συνθήματα). Το παιχνίδι αυτό εξαρτάται από τον συσχετισμό δυνάμεων στο πλαίσιο της κοινωνικής διαπάλης των τάξεων. Απέναντι στις λέξεις της «μετα-αλήθειας» των δισεκατομμυριούχων ερμηνευτών σαν τον Μασκ, υπάρχουν οι λέξεις «μολότοφ» των ποιητών-ερμηνευτών των «από κάτω» που ενδημούν στο Δρόμο (των διαδηλώσεων). Εκεί όπου οι λέξεις και οι  ερμηνείες της συντήρησης της καθεστηκυίας τάξης υπονομεύονται και αναφλέγονται. Γι’ αυτό λέω πως ο ρόλος της ποίησης είναι σημαντικός για την αλλαγή. Γιατί ο άνθρωπος σύμφωνα με τον Μποντριγιάρ δεν άρχισε να κατασκευάζει τα πράγματα με προορισμό έναν κόσμο της ανταλλακτικής αξίας, αλλά για να τα «γοητεύσει», να τα εκτρέψει από την ταυτότητά τους, να τα αλλάξει. Οι λέξεις όπως και οι άνθρωποι σήμερα έγιναν εμπορεύματα. Οι λέξεις έχουν πλέον μία ανταλλακτική, δηλαδή εμπορευματική αξία και μία αξία χρήσης. Η αλήθεια, η δική μας αλήθεια, περιέχεται στη δεύτερη αξία. Σ’ αυτή που χρησιμοποιεί τις λέξεις όχι για να χειραγωγήσει, όχι για να παγιδεύσει και να πλουτίσει αλλά για να συναντηθεί και να ερωτευθεί. Γιατί η γοητεία μέσω των λέξεων είναι μία πρόκληση, μία μορφή που πάντα τείνει να διαταράξει την ταυτότητα και το νόημα της ζωής κάποιου, να τον αλλάξει, να τον κενώσει από το προηγούμενο Εγώ του και να ανανεώσει τον καημό του, δηλαδή το νόημα της ζωής του. Γιατί αυτού τους είδους η χρήση των λέξεων κάνει τον άνθρωπο ερωτικό υποκείμενο, υποκείμενο της δαπάνης, δηλαδή ποιητικό...

* Καθηγήτρια και Πρόεδρος του Τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών Λίζα Τσαλίκη σχολιάζει την εξέλιξη των κοινωνικών κινημάτων αφύπνισης στις ΗΠΑ λίγες μέρες μετά την ανάληψη της ηγεσίας από τον Ντόναλντ Τραμπ.

** Εβγκένι Μορόζοφ, Le Monde Diplomatique