Η άγνωστη περιπέτεια (*)

          Η ιστορία δεν βρίσκεται πια στην λιμνάζουσα αφετηρία της, ούτε σε μια θριαμβική πορεία προς ένα λαμπρό μέλλον. Η ιστορία έχει κατακρημνιστεί σε μια άγνωστη περιπέτεια.

         Στην πραγματικότητα είμαστε, χωρίς να το ξέρουμε, μέσα σ’ αυτή την άγνωστη περιπέτεια από την αρχή της νέας, σύγχρονης εποχής. Η Επιστήμη από την αρχή ήταν τυφλή πάνω στην ιστορική αίσθηση της ανάπτυξής της. Η Λογική ήταν τυφλή μέσα στην πρώτη της τύφλωση. Η Γαλλική Επανάσταση ήταν τυφλή πάνω στις εξελίξεις της και τις επιπτώσεις της. Η Τεχνολογία δεν ήταν μόνο μια τιθάσευση της ύλης και της ενέργειας: υπήρξε επίσης μια αλλοτρίωση, μια υποδούλωση, μια πρόοδος καταστροφική και ανεξέλεγκτη. Ο περασμένος αιώνας, τυφλός, ρίχτηκε βίαια στους δύο πολέμους, που δυσκολεύεται ακόμη να αντιληφθεί την έννοια και την μη-έννοιά τους. Αναλώθηκε στις χειρότερες ψευδαισθήσεις. Αυτές οι ψευδαισθήσεις σκορπίζονται τώρα πια ολοκληρωτικά στις αρχές αυτού του αιώνα. Η ελπίδα ξαναγεννιέται από τον γενικό ξεσηκωμό των λαών που προσβλέπουν στην δημοκρατία. Αλλά η ελπίδα της δημοκρατίας είναι εύθραυστη. Τίποτε δεν έχει κατακτηθεί. Κανείς δεν ξέρει τι θα γίνει σε μια Ευρώπη που τείνει ταυτόχρονα να ανασυνταχθεί και να διαλυθεί. Κανείς δεν γνωρίζει τι θα γίνει στην Ανατολική Ευρώπη ή στην Κίνα. Τι θα γίνει τελικά στη Μεσόγειο, στη Μέση Ανατολή ή στη Νοτιοανατολική Ασία; Και τι μπορούμε να πούμε για τη Λατινική Αμερική, την Αφρική, τον ίδιο τον Πλανήτη; Ο άνεμος της Ιστορίας που σηκώνεται μας παρασέρνει, πέρα από τα γνωστά σχήματα, στη μεγάλη άγνωστη περιπέτεια. Η Γη μας είναι στ’ αλήθεια, σύμφωνα με έναν αρχαίο ορισμό της λέξης «πλανήτης», ένας περιπλανώμενος αστέρας.

          Δεν βρισκόμαστε μόνο στο άγνωστο αλλά και στο ακατανόμαστο. Η γνώση της εποχής μας εκδηλώνεται μονάχα στο άμορφο πρόθεμα «μετα» (μετα-βιομηχανική, μετα-μοντέρνα…) και στο αρνητικό πρόθεμα «αντι» (αντι-ορθολογική). Βρισκόμαστε μπροστά σε έναν βαθύ δυϊσμό μιας αγωνιώδους εποχής στην οποία όλα τα συνώνυμα του θανάτου μπορούν να είναι ταυτόχρονα συνώνυμα της γέννησης.

           Θα πρέπει να διαλύσουμε, την ίδια στιγμή, τις ψευδαισθήσεις ενός μοντερνισμού που επιβιώνει μόνον στην τύφλωση, τις ψευδαισθήσεις του νεο-φονταμενταλισμού, που πιστεύει στην αδύνατη επιστροφή στην αρχή, και στις ψευδαισθήσεις του μετα-μοντερνισμού, που πιστεύει ότι δεν υπάρχει πια ιστορία, ακριβώς γιατί η ιστορία σέρνει τον περιπλανώμενο αστέρα της άγνωστης περιπέτειας.

           Είναι αλήθεια ότι η πολυπλοκότητα των προβλημάτων αυτού του κόσμου μας αφοπλίζει. Αλλά ακριβώς γι’ αυτό πρέπει να οπλιστούμε πνευματικά και πολιτισμικά, να εκπαιδευτούμε στο να σκεφτόμαστε την πολυπλοκότητα. Η απώλεια του Μέλλοντος είναι ένα κέρδος, αν μας δίνει τη συνειδητοποίηση της άγνωστης περιπέτειας. Θα πρέπει να συνειδητοποιήσουμε την αμφισημία των επιστημονικών και τεχνολογικών διαδικασιών και την αβεβαιότητα του μέλλοντός μας. Θα πρέπει να αναπτύξουμε την ρασιοναλιστική αυτοκριτική μας μέσα στην ίδια μας τη λογική. Τα παιχνίδια για το μέλλον δεν είναι ποτέ οριστικά. Θα πρέπει πάντα να αναστατώνουμε το μέλλον, να ξανανοίγουμε το μέλλον. Θα πρέπει να προτείνουμε «αντι-μέλλοντα». Αυτά τα «αντι-μέλλοντα» είναι επίσης και «αντι-παρελθόντα». Από αυτή την άποψη ακόμη και η σύγχρονη παράδοση δεν φαίνεται ολοκληρωμένη: είναι μάλλον ένα σύνολο δυνατοτήτων με εντελώς διαφορετικά αποτελέσματα και εξαρτώμενα από μελλοντικές επιλογές. Ποιο θα είναι το νόημα του παρελθόντος μας, και του παρόντος μας, εξαρτάται απόλυτα από τον τύπο του μέλλοντος που θα μπορέσουμε να κατασκευάσουμε.

           Βέβαια η δημοκρατία είναι μια λύση. Αλλά είναι μια λύση ειδικού τύπου: ζει με προβλήματα και δημιουργεί προβλήματα. Καμιά πρόοδος δεν είναι οριστική, ακόμη κι όταν επιτυγχάνεται. Σήμερα, η πρόοδος γίνεται ακόμη πιο πολύτιμη, από τότε που ανακαλύψαμε ότι δεν υπακούει σε καμιά αντικειμενική ανάγκη, ότι δεν κατέχει καμιά ιστορική εγγύηση. Δεν πρέπει πια να πιστεύουμε ότι το μέλλον είναι προγραμματισμένο, και δεν πρέπει πια να το προγραμματίζουμε. Αντίθετα, πρέπει να οργανώσουμε τους εαυτούς μας στη βάση ορισμένων σημαντικών ιδεών, και κυρίως στα ιδανικά της Δικαιοσύνης, της Αλληλεγγύης, της Ελευθερίας, της Ισότητας. 

(*) Κοιτάζοντας τους Τραμπ, Μπολσονάρου, Όρμπαν, Σαλβίνι, κ.α.

 Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ