Ομοιομορφία του πολιτισμού

Όποιος επισκέπτεται, σε οποιαδήποτε πόλη του κόσμου, ένα μουσείο προϊστορίας (ή το τμήμα προϊστορίας ενός μουσείου), παρατηρώντας τα πετραδάκια της παλαιολιθικής εποχής, αναρωτιέται αν αυτά τα πετραδάκια είχαν υποστεί επεξεργασία ή λαξεύτηκαν από το χρόνο και τη φύση: πάντως ανάμεσα στα αντικείμενα του παλαιολιθικού και του νεολιθικού πολιτισμού σε διάφορα μέρη του κόσμου, δεν μπορούμε να παρατηρήσουμε ευδιάκριτες διαφορές: σ’ αυτές τις πρωτόγονες φάσεις οι άνθρωποι, επεξεργάζονταν όλοι την πέτρα με τον ίδιο περίπου τρόπο, με μια ομοιομορφία σχεδόν κοντά στη φυσιολογική ζωή. Το ίδιο ισχύει, σε μικρότερο βαθμό, και για την εποχή του χαλκού και τις αρχές της εποχής του σιδήρου. Πολιτισμοί, θρησκείες, φολκλόρ με τον καιρό διαφοροποιούνται όλο και περισσότερο: μόνο η δημιουργία μεγάλων αυτοκρατοριών, όπως εκείνες του Μεγάλου Αλεξάνδρου, των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, τα ισλαμικά βασίλεια, ευνόησε μια κάποια πολιτισμική ομοιομορφία: την περίοδο της ρωμαϊκής κυριαρχίας, από την Μικρά Ασία μέχρι την Ισπανία, βρίσκαμε παντού τα ίδια σκεύη, τους ίδιους βωμούς για τους ίδιους θεούς.

Στην εποχή μας διανύουμε μια φάση ενοποίησης και ομοιομορφίας: σε κάθε μέρος του κόσμου βρίσκουμε αυτοκίνητα, ψυγεία, τηλεοράσεις. Η ομοιομορφία δεν υπήρξε πάντα αρνητική: για παράδειγμα η ρωμαϊκή αυτοκρατορία διέδωσε τον ελληνικό πολιτισμό, που υπήρξε μια τεράστια ζύμωση για τη σκέψη, τη λογοτεχνία, τις τέχνες. Γενικά όμως η εξάλειψή της, ακόμη και βίαιη, είναι αρνητική: για τον πολιτισμό η διαφορετικότητα είναι πλούτος. Ο πλούτος του πολιτισμού μεγάλωσε από τις αμοιβαίες επαφές και τα αμοιβαία κίνητρα: μια ζωντανή κυκλοφορία που, για αιώνες, δεν απάλειψε τις διαφορές, και αναφέρομαι στην Ευρώπη διαιρεμένη σε έθνη και κράτη. Δεν θεωρώ αναγκαία την εξάλειψη των διαφορετικών πολιτισμών που, αντίθετα, πρέπει να διατηρήσουμε αναλλοίωτους.

Είναι γνωστό ότι τα τελευταία χρόνια ο πολιτισμός διαδόθηκε στις μάζες, αλλά ταυτόχρονα απλοποιήθηκε: στη διάδοσή του δίνουν μια σημαντική ώθηση τα μέσα μαζικής επικοινωνίας, αλλά αυτά, αντί να ξυπνούν και να κεντρίζουν την κριτική συνείδηση, την υπνωτίζουν∙ οι αποδέκτες συμμετέχουν παθητικά: είναι μια απλοποίηση, αλλά, όπως το ενενήντα τα εκατό των απλοποιήσεων, είναι απόλυτα αληθινή. Η επικοινωνία με τις μάζες καταλήγει, σχεδόν πάντα, να ανταποκρίνεται στις ανάγκες διασκέδασης και γούστου: να προσαρμόζεται στο πολιτισμικό επίπεδό τους: μια καρικατούρα της αρχής που επικαλούντο οι μαοϊκοί: «στην υπηρεσία του λαού»!

Όλα αυτά είναι μοιραία; Όχι βέβαια, αντίθετα πιστεύω ότι τα χρόνια που έρχονται θα πρέπει να κάνουμε πολλά περισσότερα για να προσφέρουμε στον κόσμο μια ελάχιστη κριτική συνείδηση. Μια καλύτερη πολιτική, ηθική και αισθητική διαπαιδαγώγηση.

*ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ