Η αδράνεια της ιστορίας

        Όποιος ασχολείται επαγγελματικά με την ιστορία ή έχει τη συνήθεια να στοχάζεται πάνω στην ιστορία, γνωρίζει πόσο δύσκολο είναι να συμπεραίνεις την ιστορική πραγματικότητα από μια μοναδική αρχή. Ο μαρξισμός είναι ακόμη η λιγότερο παραπλανητική προσπάθεια να καταλάβουμε τις ποικίλες, διαφορετικές ανθρώπινες εκδηλώσεις, φωτίζοντάς τες από τις οικονομικές δομές και από τις κοινωνικές σχέσεις που αποτελούν τη βάση τους, δηλαδή, από τις ανάγκες και τις δραστηριότητες των ανθρώπων, κοινωνικά οργανωμένων, που υπερασπίζονται, διατηρούν, αυξάνουν τη ζωή τους που καθορίζεται από τη φύση. Αλλά είναι γνωστό σε τι βλαβερές απλοποιήσεις και σε τι παραμορφώσεις οδήγησαν καμιά φορά τα αυθαίρετα συμπεράσματα από τις δομές τις βάσης στις υποδομές, αν και οι ίδιοι πατέρες του μαρξισμού, και ειδικά ο Έγκελς σε μια σημαντική επιστολή, είχαν προειδοποιήσει για έναν τέτοιο κίνδυνο. Αποφεύγει καλύτερα τον κίνδυνο και αντιλαμβάνεται περισσότερο την ιστορία εκείνος που, αντί να ξεκινά από τη βάση και από αυτή να συμπεραίνει, αντί να ξεκινά από την ολότητα και που θεωρεί δεδομένη, ξεκινά από μια οποιαδήποτε εκδήλωση, αρκεί να μην είναι άχρηστη, και για να την εξηγήσει ανατρέχει στις σχέσεις με άλλα δεδομένα, με τον μεγαλύτερο αριθμό δεδομένων, προσπαθώντας να πλησιάσει όσο το δυνατόν περισσότερο σε μια ενιαία αντίληψη: αν αυτή η αντίληψη δεν είναι ένας σκοπός, μια τελειότητα απλησίαστη, ένα όριο, αλλά μια βάση αφετηρίας, διατρέχουμε λιγότερο τον κίνδυνο να συγχέουμε την ενότητα, οριζόντια ή κάθετη, της ιστορίας με έναν μηχανισμό ή με μια θεολογική ενότητα.

        Ένας λόγος των τεράστιων δυσκολιών να συντονίσουμε τις διάφορες εκδηλώσεις μιας συγκεκριμένης κοινωνίας σε μια ιστορική περίοδο βρίσκεται στο γεγονός ότι διάφορα στρώματα της πραγματικότητας που καθορίζουν την ιστορία  των ανθρώπων ή μέσα σ’ αυτή μεταμορφώνονται, αλλάζουν με εξαιρετικά διαφορετικούς ρυθμούς∙ και μια σημαντική διαφοροποίηση στους ρυθμούς της αλλαγής βρίσκεται ακόμη και στις ανθρώπινες εκδηλώσεις, όπως η γλώσσα, η θρησκεία, η επιστήμη, η τεχνολογία, η πολιτική ιδεολογία, η τέχνη, κλπ. Όταν παράγεται μια σημαντική αλλαγή στις οικονομικές δομές και στις ταξικές σχέσεις,  ή λόγω αργής ωρίμανσης ή λόγω μιας πιο εμφανούς επαναστατικής ρήξης, η κουλτούρα δεν υφίσταται μια ανάλογη διαδικασία: η αλλαγή γίνεται αντιληπτή περισσότερο σ’ εκείνη την κουλτούρα που είναι η γνώση της κοινωνίας και της ανθρώπινης ιστορίας, και πολύ λιγότερο σ’ εκείνη την κουλτούρα που περιστρέφεται γύρω από τη σχέση φύση-άνθρωπος (και από εδώ η σχετική σταθερότητα των θρησκειών), περισσότερο στην κουλτούρα ως «αξιολόγηση», πολύ λιγότερο στην κουλτούρα ως «διαπίστωση» των δεδομένων (και γι’ αυτό στην επιστήμη και στην τεχνολογία οι διαφορές ανάμεσα στον καπιταλισμό και τον σοσιαλισμό δεν θα μπορούσαν να είναι μεγάλες).

 *Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ