Αμφιβολίες ενός ορθολογιστή

Περνώντας από έναν εφηβικό ιδεαλισμό στον ιστορικό υλισμό και μετά σε μια θέση που θα μπορούσα να χαρακτηρίσω ως εμπειρικό υλισμό, έμεινα πιστός σε ορισμένες σταθερές: άρνηση κάθε υπέρβασης, άρνηση κάθε ασκητισμού, περιορισμό της συνείδησης στα όρια της εμπειρίας, προσκόλληση σε μια ηθική που δεν εκμηδενίζει την ωφέλεια και την ευχαρίστηση, κλπ.

Είναι γνωστό ότι μπορούμε να γίνουμε φανατικοί ακόμη κι ενός ορθολογισμού: δεν θα ορκιζόμουν ότι υπήρξα πάντα άτρωτος ενός τέτοιου ορθολογισμού. Πέρα από κάθε φανατισμό, δεν έχω καμία διάθεση να αρνηθώ την αγάπη μου για τον ορθολογισμό. Γίνομαι όμως όλο και πιο ευαίσθητος σε ορισμένα του όρια. Νιώθω μια αποστροφή για τον ορθολογισμό διαφωτιστικού τύπου γιατί συνυπάρχει με τον αστικό εγωισμό, γιατί αποθηκεύει τη λογική προς μια élite μακριά από τις μάζες, που αντίθετα βρίσκεται βυθισμένη στο σκοτάδι∙ και η élite υποχωρεί εύκολα στον πειρασμό να θεωρεί τις μάζες ως εργαλείο που δεν μπορεί να διαμορφώσει μια συνείδηση.

Ο μαρξιστικός ορθολογισμός είναι ένα τελείως διαφορετικό πράγμα∙ όμως πιστεύω ότι δεν έχει ξεπεράσει τα όρια του διαφωτιστικού ορθολογισμού. Στο κέντρο της προσέγγισής του θέτει το πέρασμα από ένα οικονομικο-κοινωνικό σύστημα σε ένα άλλο, την απάλειψη των τάξεων και την οργάνωση μιας κοινωνίας χωρίς την ύπαρξη ηγεμονικής τάξης. Αλλά η οικονομική και πολιτική οργάνωση της νέας κοινωνίας υπερβαίνει κατά πολύ την ηθικο-κοινωνική μορφή. Όμως η κοινωνία δεν μπορεί να απελευθερωθεί από τον εγωισμό αν ο σοσιαλισμός δεν καταφέρει να έχει μια ηθικο-κοινωνική ώθηση: η εκπαίδευση που περιέχει μόνο ιστορικές αναφορές, οικονομικές γνώσεις, πολιτικές θεωρίες, κινδυνεύει να παράγει σκληρούς γραφειοκράτες και να καταλήξει στο να εδραιωθεί μια νέα ηγεμονική élite, που θα βάλει φρένο στην ανάπτυξη του σοσιαλισμού ή θα τον παραμορφώσει.

Μια υγιής σοσιαλιστική κοινωνία, που οδεύει προς έναν όλο και πιο ανθρώπινο σοσιαλισμό, προς μια δημοκρατία όλο και πιο διευρυμένη, είναι απαράδεκτη χωρίς οι συνειδήσεις των ανθρώπων να έχουν κατακτήσει μια νέα κοινωνική ηθική, όπου η αλληλεγγύη και η αγάπη προς τον Άλλο να είναι μια σημαντική στιγμή.

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ