Η σκοτεινή πλευρά της μητρότητας

Η σκοτεινή πλευρά της μητρότητας είναι το θέμα του βιβλίου«Δύσκολες μητέρες» της ψυχολόγου Terri Apter, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Αρμός, σε μετάφραση της Ευαγγελίας Ανδριτσάνου και του παλαιότερου βιβλίου «Μητέρα, Αγία, Πόρνη, η Σκοτεινή πλευρά της μητρότητας» της Estela Welldon, από τις εκδόσεις Ανατολικός, σε μετάφραση της Αθηνάς Τσούκαλη.

Για την Terri Apter: «Δύσκολη μητέρα είναι αυτή που φέρνει αντιμέτωπο το παιδί της με το εξής δίλημμα: ή θα αναπτύξεις σύνθετους και περιοριστικούς μηχανισμούς αντιμετώπισης, για να διατηρήσεις μια σχέση μαζί μου με τους δικούς μου όρους ή θα υποστείς γελοιοποίηση, απαξίωση ή απόρριψη». Θεωρεί ότι οι δυσλειτουργικές μητέρες κατατάσσονται σε πέντε κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία είναι η θυμωμένη μητέρα, η δεύτερη είναι η εξουσιαστική, η τρίτη, η ναρκισσιστική μητέρα, η τέταρτη, η μητέρα που φθονεί και τέλος, η συναισθηματικά μη διαθέσιμη μητέρα.

Η Estela Welldon αμφισβητεί την παραδοσιακή ψυχαναλυτική θέση ότι οι άνδρες είναι διαστροφικοί και οι γυναίκες νευρωσικές, όπως επίσης και την κοινωνικοπολιτική άποψη που τοποθετεί τις γυναίκες στη θέση του θύματος και τους άνδρες στη θέση του θύτη: «Για τις γυναίκες, η γυναικεία τους φύση, η μητρότητα και η γυναικεία σεξουαλικότητα αποτελούν έννοιες στενά συνδεδεμένες και αναπόσπαστες η μία από τις άλλες. Σε αντίθεση με τους άνδρες, οι γυναίκες δεν επικεντρώνουν τη σεξουαλικότητά τους μόνο σε ένα όργανο, αλλά έχουν επίγνωση της παρουσίας της σε ολόκληρο το σώμα τους». Στο βιβλίο της(1988) η Welldon εξετάζει τη γυναικεία σεξουαλικότητα και τις «διαστροφές» της και δείχνει ότι η διαφορετική ψυχοφυσιολογία των δύο φύλων καθορίζει και τη διαφορετική συμπεριφορά τους. Στο κέντρο της γυναικείας διαστροφής τοποθετεί τη διαστροφική μητρότητα, τη διαστρέβλωση της μητρικής λειτουργίας. Γινόμαστε γονείς των μητέρων μας ή των πατέρων μας, γράφει, με όλες τις εγγενείς βλαβερές επιπτώσεις. Το Εγώ, το Υπερεγώ και το Εκείνο μπλέκονται χωρίς κανένα εξωτερικό ή εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς. Η πορνεία είναι μια επανάληψη πρώιμων τραυμάτων, όπου η γυναίκα, θύμα κακοποίησης στο πατρικό της σπίτι, στρέφεται προς την εκδίκηση και την αυτοκαταστροφή.

Ο Ίρβιν Γιάλομ, στο βιβλίο του «Η μάνα και το νόημα της ζωής» (εκδ. Άγρα, σε μετάφραση της Ε. Ανδριτσάνου και του Γ. Ζέρβα), αναφέρει  ότι ο στόχος της ζωής του, ήταν η αποδοχή της μητέρας του: «Γιατί της κουνάω τώρα το χέρι αφού χρόνο με τον χρόνο ζούσα μαζί της σε μια σχέση αδιάκοπης εχθρότητας; Η μάνα μου ήταν ματαιόδοξη, ελεγκτική, παρεμβατική, καχύποπτη, μοχθηρή, τρομερά ισχυρογνώμων και με μια αβυσσαλέα άγνοια. Ποτέ, ούτε μια φορά δεν θυμάμαι να ζήσαμε οι δυο μας μια στιγμή ζεστασιάς. Ούτε μια φορά δεν ένιωσα περήφανος για κείνην και δεν σκέφτηκα πόσο χαίρομαι που είναι μάνα μου. Ήταν φαρμακόγλωσση και είχε να πει κάτι κακό για όλους». Αναγνωρίζοντας πώς ήταν το μεγάλο αίνιγμα της ζωής του, ωστόσο, ομολογεί ότι ποτέ του δεν κατάλαβε «γιατί δεν έπαψε η παλιά αγωνιώδης κραυγή «Πώς τα πήγα, Μάνα;» ακόμα και τώρα που είναι νεκρή».

«Σας λατρεύω. Έλεος… Κάνε μου τη χάρη να μ’ αγαπήσεις…» εκλιπαρεί τη μητέρα της η Καραπάνου. Η παρουσία της μητέρας διατρέχει όλο το έργο της («Μαμά» της Μαργαρίτας Καραπάνου, Εκδ. «Ωκεανίδα»). Η μαμά-κόλαση, η μαμά-παράδεισος, η μαμά νεκρή… η μητέρα πανταχού παρούσα, ανταγωνιστική απορριπτική, μισητή και αγαπητή, η αιτία που πόνεσε αλλά και που έγινε συγγραφέας. Στο βιβλίο της «Η ζωή είναι αγρίως απίθανη!» γράφει: «Μαμά σού γράφω κι εγώ ένα γράμμα. 7 χρόνια μετά το θάνατό σου. Ο θάνατός σου με λύπησε αφάνταστα. Με άφησε ορφανή αλλά κι με απελευθέρωσε. Έκανα τόσα πράγματα από τότε που πέθανες. Έγραψα το «Μαμά» και μετά το «Μήπως» με τη Φωτεινή. Δεν σου κρατάω κακία αλλά μια απέραντη αγάπη και τα γράμματα φανερώνουν μια απέραντη αγάπη. Έφυγε με το θάνατό σου όλο το διφορούμενο που είχαμε στη σχέση μας. Έμεινε μόνο η αγάπη. Τώρα νιώθω ότι ήρθε η ώρα να δημοσιοποιηθούν τα γράμματά σου. Χρειάστηκαν 7 χρόνια».

Τα όρια της μητρικής εξουσίας διερευνά και η Τόνι Μόρισον («Αγαπημένη», εκδ. Νεφέλη). Στο βιβλίο που είναι εμπνευσμένο από μια αληθινή ιστορία, μια μαύρη σκλάβα η οποία βιάστηκε, μαστιγώθηκε και βασανίστηκε σκληρά από τους λευκούς αφέντες της, κάποια στιγμή καταφέρνει με τα παιδιά της να το σκάσει. Οι διώκτες όμως την ανακαλύπτουν μετά από καιρό, κι εκείνη όταν τους βλέπει να πλησιάζουν καταφεύγει στην παιδοκτονία. Εδώ η μητέρα σκοτώνει το παιδί της από αγάπη για να το προστατεύσει. Το φάντασμα, όμως του μικρού κοριτσιού, η Αγαπημένη, στοιχειώνει τη ζωή της μητέρας και δεν την αφήνει να ησυχάσει, όπως και στον Βιζυηνό. Οι πράξεις εξουσίας της μητέρας πάνω στα παιδιά της είναι εκείνες που μένουν βαθιά χαραγμένες στην ψυχή των παιδιών και δεν σβήνουν ούτε όταν αυτά μεγαλώνουν. «Το βιβλίο της Κατερίνας» του Κορτώ, (εκδόσεις Πατάκη) είναι επίσης ένα βιβλίο αγάπης του γιου για τη μητέρα που υποφέρει.

Για τον Λακάν, η επιθυμία του ανθρώπου είναι η επιθυμία του Άλλου. Δεν είναι ποτέ καθεαυτή, αλλά πάντοτε ετερόνομη, προσδιορισμένη από τον Άλλο. Γι’ αυτό και το παιδί  καθοδηγείται κατ’ ανάγκην από τον πόθο της μητέρας. Σύμφωνα με τον Λακάν, στο  «στάδιο του καθρέφτη», το βρέφος  βιώνει μια αίσθηση αγαλλίασης όταν αναγνωρίζει για πρώτη φορά την εικόνα του στον καθρέφτη ή στο βλέμμα της μητέρας. Η αντανάκλαση στον καθρέφτη κάνει το βρέφος να ταυτιστεί με ένα πλήρες και ολοκληρωμένο σώμα και με την αίσθηση ότι αποτελεί μια ανεξάρτητη και ακέραιη μονάδα.  Η Μελανί Κλάιν συνδέει την ενοχή με την μητέρα και τα αντίθετα συναισθήματα που γεννά στο παιδί η παρουσία της και η εξάρτηση από αυτή. Έχει σχέση με την προσλαβανόμενη ικανοποίηση του παιδιού από την μητέρα και την στέρηση αυτής της ικανοποίησης. Η Ενοχή πηγάζει από την μη ανταπόκριση στις προσδοκίες της μητέρας. Το παιδί αισθάνεται δηλαδή τη μητέρα ως πηγή ανταμοιβής και αποστέρησης, «αντικείμενο» των «ερωτικών καθώς και των καταστροφικών του τάσεων».

«Στη σχέση μητέρας και κόρης παίζεται ένα παιχνίδι της ζωής με το θάνατο», λέει σε συνέντευξή της (Πηγή: www.lifo.gr  4.5.2014 από την ΑΡΓΥΡΩ ΜΠΟΖΩΝΗ)  η Φωτεινή Τσαλίκογλου, «ένα σημαίνον οικουμενικότητας που  περιέχει τα πάντα. Τα αγαθά και τα καταστροφικά. Τα απειλητικά και τα προστατευτικά[...] Όταν η μητρική αγάπη σου δίνεται υπό προϋποθέσεις, ή δεν σου δίνεται καθόλου παρά μόνο σαν καθήκον, σαν διεκπεραίωση ενός ρόλου, τότε  εσύ, το «εκτός αγάπης» πλάσμα, αναζητάς, διεκδικείς, ζητιανεύεις, ψήγματα εγγύτητας, ή, πράγμα εξίσου οδυνηρό, καταθέτεις τα όπλα, και παραιτείσαι από το αίτημα της αγάπης. Άρα  εκτός αιτήματος αγάπης, κάπως, είναι σαν να πεθαίνεις. Ζητιάνος αγάπης, ή αδιάφορος ως προς την αγάπη. Ανάπηρες εκδοχές ζωής[...] Η μάνα - θυσία είναι μια απάτη. Ζητά τα πάντα από το παιδί της. Μπορεί να το κρατήσει όμηρο στην υποχρέωση που ζητά.  Υπάρχει η ιδανική μάνα; Ιδανική για μένα είναι η μανά που αγαπά να αγαπά το παιδί της. Που έχει περιέργεια να γνωρίσει ένα παιδί που δεν της ανήκει… ένα γνωστό άγνωστο παιδί.  Τελεία. Τίποτε άλλο. Δίχως προϋποθέσεις, δίχως κρυφά ανταλλάγματα. Τι χρειάζεται μια μητέρα; Να μη θεωρεί το παιδί προέκταση του εαυτού της, να επιτρέπει τις επιθυμίες του. Να μην απειλείται από αυτές.  Να μην είναι ο χειριστής, ο ιδιοκτήτης των επιθυμιών και των ονείρων του. Πλάι της, κοντά της δηλαδή,  υπάρχει ένα παιδί που μεγαλώνει.  Ούτε απέναντι της, ούτε κάπου μακριά από αυτήν, ούτε μέσα της, πλάι της, κοντά της,  υπάρχει ένα παιδί που μεγαλώνει. Αυτό μόνο».