Ο φρόνιμος το άλυπον διώκει

Άρτουρ Σοπενχάουερ,

Η τέχνη του να είσαι ευτυχισμένος, 

μετάφραση: Μυρτώ Καλοφωλιά,

επιμέλεια: Franco Volpi,

Εκδόσεις Πατάκη, 2015

Εκκινώντας από την αριστοτελική θέση ότι η ευτυχία εξαρτάται από τρεις παράγοντες, δηλαδή από αυτό που είσαι, από αυτό που έχεις και από αυτό που είσαι για τους άλλους, ο Σοπενχάουερ αν και θεωρεί την ευτυχία χιμαιρική τάσσεται στο ενδιάμεσο μεταξύ στωικότητας και μακιαβελισμού. Γράφει: "Είμαστε όλοι γεννημένοι στην Αρκαδία", ερχόμαστε στη ζωή γεμάτοι απαιτήσεις για ευτυχία και ευδαιμονία, και έχουμε την παράλογη ελπίδα να τις πραγματοποιήσουμε έως ότου η μοίρα βρεθεί άκομψα στον δρόμο μας για να μας δείξει πως τίποτα δεν εξαρτάται από εμάς και πως, αντίθετα, όλα εκείνη τα καθορίζει... Έτσι έρχεται η εμπειρία για να μας διδάξει πως η ευτυχία και η ευδαιμονία είναι απλά μακρινές χίμαιρες, κάτι που μας υποδεικνύει μια αυταπάτη· και πως, αντίθετα, τα βάσανα και ο πόνος είναι η πραγματικότητα, είναι αυτά που γνωρίζουμε άμεσα, δίχως αυταπάτες και καθυστερήσεις. Τι αποκομίζουμε από το δίδαγμά τους; Να σταματήσουμε να αναζητάμε την ευτυχία και τη χαρά, και να προσπαθούμε αποκλειστικά να αποφύγουμε -όσο αυτό είναι εφικτό- τα βάσανα και τον πόνο.
Για τον Σοπενχάουερ: ”Η πρώτη αρχή της Ευδαιμονολογίας είναι ότι το ίδιο το όνομά της αποτελεί ευφημισμό και ότι η ευτυχισμένη ζωή σημαίνει λιγότερο δυστυχισμένη ζωή". Ο πόνος είναι ουσιαστικό μέρος της ζωής. Συμβουλεύει, μνημονεύοντας τον Αριστοτέλη ότι "Έτι ο φρόνιμος το άλυπον διώκει, ου το ηδύ" (Ηθικά Νικομάχεια VII,115b 15) ”ο έξυπνος άνθρωπος δεν επιδιώκει τις απολαύσεις αλλα την έλλειψη πόνου".
To βιβλίο αυτό είναι μια πραγματεία πρακτικής σοφίας με στόχο την κατάκτηση της ευτυχίας που αξίζει να διαβαστεί με ενδιαφέρον. Πρόκειται για ημιτελές έργο που περιλαμβάνει πενήντα αποφθέγματα και συμβουλές που βρέθηκαν σε πολλά τετράδιά του, άλλοτε ως επιγράμματα, άλλοτε ως συνοπτικές σημειώσεις και άλλοτε ως τεκμηριωμένες αναλύσεις και δεν εκδόθηκαν όσο ζούσε.
Διακήρυξε πρωτίστως ότι ο πόνος και η δυστυχία έχουν θετικό χαρακτήρα και η συνειδητοποίηση αυτού του γεγονότος συμβάλει κυρίως στο να αποκτήσουμε χαρούμενη διάθεση, εύθυμο χαρακτήρα που καθορίζει την ικανότητά μας να νοιώθουμε λύπη και χαρά. Σε δεύτερο επίπεδο βάζει την σωματική υγεία: "Είναι τα 9/10 της ευτυχίας μας. Να κάνουμε 2 ώρες περίπατο την ημέρα και να αποφεύγουμε ισχυρές και δυσάρεστες συγκινήσεις και έντονες και παρατεταμένες πνευματικές προσπάθειες". Έπειτα, ακολουθεί η ψυχική ηρεμία. Τέταρτον επισημαίνει πως τα εξωτερικά αγαθά καθορίζουν ελάχιστα το βαθμό ευτυχίας μας. Η υπέρμετρη χαρά και η άφατη θλίψη προκαλούνται κατά κανόνα από κάποιο σφάλμα ή κάποια παραίσθηση επομένως μπορούν να αποφεύγονται μέσω της λογικής. Τα υλικά αγαθά είνα απατηλά. Όσο περισσότερα κατέχουμε, τόσο πολλαπλασιάζονται οι απαιτήσεις μας. Η φήμη είναι το ίδιο εφήμερη όσο και τα υλικά πλούτη: "Ο σκεπτόμενος άνθρωπος πρέπει να μετριάζει το αίσθημα της ματαιοδοξίας, και όταν κολακεύεται αλλά και όταν υφίσταται ταπείνωση. Γιατί αυτά πάνε μαζί αλλιώς θα μείνει σκλάβος της γνώμης των άλλων".
Μόνο αυτό που είμαστε έχει πραγματική αξία, γράφει. Ο φιλόσοφος θεωρεί ότι εκτός από τον " νοητό" και τον "εμπειρικό" χαρακτήρα, υπάρχει και ένας τρίτος, διαφορετικός από τους δύο πρώτους, ο "επίκτητος χαρακτήρας", τον οποίο διαμορφώνουμε κατά τη διάρκεια της ζωής μας και αυτός είναι ό,τι πιο σημαντικό έχουμε για την κατάκτηση της ευτυχίας. Η καλλιέργεια της προσωπικότητας δηλαδή που ταιριάζει στην ατομικότητά μας. Μια καλή προσωπικότητα, γράφει ο Σοπενχάουερ, αξίζει περισσότερο από φήμη και περιουσία και πλησιάζει την ευτυχία.
Η ψυχική μας γαλήνη επίσης πηγάζει από τη γνώση ότι αυτό που μας αναστατώνει δεν είναι τα πράγματα, αλλά η ερμηνεία μας για τα πράγματα,όπως το έθεσε ο Επίκτητος. Ό,τι συμβαίνει στον καθένα και ό,τι συναντά στη ζωή έχει μικρότερη σημασία από τον τρόπο που το βιώνει, από το είδος και τον βαθμό της ευαισθησίας του. Αυτό που ένας μελαγχολικός άνθρωπος θεωρεί τραγωδία, ο φλεγματικός το βιώνει πολύ πιο ελαφριά. Προτρέπει να συνηθίσουμε να αντιμετωπίζουμε κάθε γεγονός ως αναγκαίο. Επιπλέον, υποστηρίζει ότι η ίδια η ζωή στο σύνολό της δεν είναι παρά ένα μεγάλο παρόν και αυτό πρέπει να ζούμε ή η υπέρμετρη χαρά ή ο απύθμενος πόνος βασίζονται σε σφάλμα ή αυταπάτη και πρέπει να αποφεύγονται αυτές οι εξάρσεις μέσω του στοχασμού: "Υποτάξου στη λογική αν θες όλοι να υποταχθούν σε εσένα".

Καταλήγω με τον 26ο κανόνα:
“Πρέπει να χαλιναγωγήσουμε τις επιθυμίες μας, να δαμάσουμε το θυμό μας, να θυμόμαστε πως ο ανθρωπος δεν είναι ικανός να πετύχει παρά μόνο ένα εξαιρετικά μικρό μέρος από όσα αξίζει να λαχταρά κανείς και πως πολλά δεινά είναι αναπόφευκτα. Έτσι θα καταφέρουμε να ανεχόμαστε και να απέχουμε- sustinere et abstinere- ανέχειν και απέχειν.
Όσο περιορίζουμε τα όρια της βούλησης, τόσο πιο ελεύθεροι είμαστε καθώς η απόλυτη ευτυχία είναι ανέφικτη. Ωστόσο, είναι σημαντικό να αναζητήσουμε κανόνες ζωής που μας βοηθούν να αντέξουμε τη δυστυχία και να κατακτήσουμε τη σχετική ευδαιμονία που επιφέρει την απουσία πόνου. Για τον Σοπενχάουερ, επομένως, ο πιο σίγουρος τρόπος για να μη γίνουμε δυστυχισμένοι είναι να μην έχουμε την απαίτηση να γίνουμε πολύ ευτυχισμένοι-πράγμα αδύνατο- αλλά να επιδιώκουμε μια μετριοπαθή ευτυχία. Η ευτυχία ανήκει σε αυτούς που είναι αυτάρκεις.

2.5.2016