Το όπιο των διανοουμένων

Το γνωστό σύνθημα της θρησκείας ως το όπιο των λαών, σήμερα βρίσκεται κάπως στο περιθώριο: αυτό κουβαλούσε μια δόση διαφωτισμού, ουτοπίας, διανοουμενίστικης άποψης, όλα τάσεις που η ιστορική εμπειρία αλλοίωσε, αν όχι και διέλυσε∙ αλλά, βέβαια, η παρακμή απειλεί ακόμη και το χάσιμο ενός δίκαιου πυρήνα εκείνου του συνθήματος και περιλαμβάνεται σε ένα ρεύμα επαναστατικής ώθησης εμπνευσμένη από τον σοσιαλισμό.

Δεν έχω σκοπό να συζητήσω αυτό το πολύ σοβαρό πρόβλημα∙ μόνο μένω έκπληκτος από το γεγονός ότι η φιλοσοφία δεν θεωρείται ως το όπιο των διανοουμένων. Πράγματι, ας σκεφτούμε ποιες είναι οι κύριες λειτουργίες της: να γεμίσει, αυθαίρετα, εκείνο το χώρο όπου δεν έχει ακόμη φτάσει η επιστήμη∙ να γεμίσει, αυθαίρετα, τα ανεξερεύνητα διαλείμματα που παραμένουν ανάμεσα στις επιστήμες (για παράδειγμα, ανάμεσα στη βιολογία και την ψυχολογία) και να δημιουργήσει, αυθαίρετα, μια πλασματική ενότητα της γνώσης∙ να αποκολλήσει, αυθαίρετα, τον άνθρωπο από τη φύση για να του προσφέρει απόλυτες απατηλές αξίες και έναν απατηλό έλεγχο πάνω στο σύμπαν, πέρα από εκείνον τον ελάχιστο χώρο που, για την ώρα, η τεχνολογία  κατάφερε πραγματικά να ελέγξει∙ να του υποδείξει, αυθαίρετα,  μια εσωτερική ελευθερία και, με αυτό τον τρόπο, να του εξασφαλίσει μια ψυχική ισορροπία. Θα μπορούσα να συνεχίσω τον μακρύ κατάλογο με τα φιλοσοφικά «είδωλα».

Φυσικά, υπάρχει ακόμη και μια σοβαρή φιλοσοφία, που διαλύει τις θρησκευτικές ψευδαισθήσεις, που κρατά τον άνθρωπο σταθερά προσηλωμένο στη φύση και καθορίζει τα γνωσιολογικά και ηθικά του όρια∙ αλλά η τύχη της κλασικής φιλοσοφίας αποδεικνύει πόση ανάγκη έχουν το όπιο οι διανοούμενοι. Ακόμη και ο μαρξισμός, η πιο επαναστατική φιλοσοφία των τελευταίων αιώνων, τροφοδοτήθηκε από αυτό το ναρκωτικό και δεν είναι σε θέση να απελευθερωθεί από αυτό∙ ευτυχώς τράφηκε και με άλλα υλικά πιο υγιεινά, όπως ο ιστορικός υλισμός και η κλασική οικονομία.

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ