Το σώμα και ο χώρος

Το σώμα είναι αδρανές∙ απλά κατέχει έναν χώρο. Για να κινηθεί, να αντιδράσει, να αλλάξει, είναι αναγκαίο να επηρεάζεται από μια ζωτική αρχή∙ κι όταν αυτή η αρχή είναι παρούσα και δραστήρια, βρισκόμαστε σε θέση να παρατηρούμε τη δράση του, τον τρόπο με τον οποίο η ψυχή ή το πνεύμα χρησιμοποιούν για τους σκοπούς τους την ακατέργαστη ή θολή ύλη που βρίσκεται στη διάθεσή τους. Όταν αφήνεται στον εαυτό του, το σώμα δεν κάνει άλλο από το να παραμένει αναλλοίωτο στο χρόνο. Έτσι λέει η καρτεσιανή παράδοση, που ανακυκλώνεται μέσα από την μεταφορά ενός δυνητικού και εξαϋλωμένου software που ενεργοποιεί το hardware, δηλαδή ένα μικρό μυαλό γεμάτο με πλαστικά και μέταλλα.

Όμως, ανάμεσα στο σώμα και την ψυχή, υπάρχει μια διαβαθμισμένη και όχι ουσιαστική διάκριση. Το σώμα μου ζωντανεύει όταν η στάση του ξεπερνά τις καθορισμένες αντιδράσεις που παράγονται από τη συνήθεια και ανοίγεται σε απρόβλεπτες συμπεριφορές. Όχι πάντως σε απρόβλεπτες κινήσεις∙ πράγματι, τελείως απρόβλεπτα, μπορεί να παραμείνω ακίνητος αντί να αναταράζομαι ως συνήθως, και κερδίζω χρόνο για να σκεφτώ αυτό που θέλω να κάνω αντί να κινηθώ με το συνήθη τρόπο προβλέψιμο για τον καθένα.

Και κάτι ακόμη. Αν είναι δυνατές οι απρόβλεπτες συμπεριφορές είναι γιατί το σώμα είναι αναμφίβολα διφορούμενο:

γιατί ποτέ δεν υπάρχει ένα (μόνο) σώμα που καταλαμβάνει ένα συγκεκριμένο χώρο. Αν κοιτάξω τη σκηνή που παρουσιάζεται μπροστά στα μάτια μου, αντιλαμβάνομαι ότι είναι φυσικό να την περιγράψω με έναν κάποιο τρόπο: υπάρχουν βιβλία πάνω στο τραπέζι, πίνακες στους τοίχους, ένα φλιτζάνι καφές. Το κάθε ένα από αυτά τα σώματα (τα βιβλία, οι πίνακες, ο τοίχος, το φλιτζάνι) είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο. Και επειδή είναι αυτό που είναι και όχι κάτι άλλο, μπορώ να προβλέψω με απόλυτη ακρίβεια ποιες θα ήταν οι αντιδράσεις και τα πιθανά ερεθίσματά μου. Ακριβώς οι αντιδράσεις μου, γιατί επειδή πρόκειται για ένα σώμα, δεν μπορείς να περιμένεις μια αντίδραση με δική του πρωτοβουλία.

Μα όλα αυτά είναι φυσιολογικά μόνο και μόνο επειδή τα έχω συνηθίσει. Στην  πραγματικότητα θα μπορούσα να υποδιαιρέσω τον ίδιο χώρο ανάμεσα σε διαφορετικά σώματα. Για παράδειγμα, θα μπορούσα να σκεφτώ ότι μπροστά μου δεν υπάρχουν (όπως θα μου ήταν φυσικό να πω) τρεις διαφορετικοί πίνακες αλλά μόνο ένας, μια διαρθρωμένη πολιτισμική πρόταση, στην οποία παίρνουν μέρος ο Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα, ο Πικάσο και ο Παρθένης, έτσι ώστε αν λείψει ένας εκείνο το σώμα –εκείνο το μοναδικό σώμα σε τρία μέρη- θα κατέληγε ακρωτηριασμένο.

Στο χώρο δεν υπάρχουν σταθερά καθορισμένα σώματα, την παρουσία των οποίων  περιοριζόμαστε να καταγράψουμε. Υπάρχει μια σταθερή σύγκριση ανάμεσα σε διαφορετικές φόρμες που τείνουν να οικειοποιηθούν τις ίδιες περιοχές και να ριζώσουν εκεί ώστε να αποκλείσουν τον ανταγωνισμό. Αλλά ο ανταγωνισμός δεν θα αποκλειστεί εντελώς, θα συνεχίσει την υπόγεια πάλη του ενάντια στη κυριαρχούσα δομή και κάποτε θα καταφέρει να την συνταράξει «ζωντανεύοντας», ξαφνικά, ένα περιβάλλον που πιστεύαμε ότι ελέγχαμε και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο θεωρούσαμε αδρανές.

* Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ