Συλλέκτες ιδεών

Ένα φίδι δεν μπορεί ποτέ να μείνει κουτσό, γιατί δεν έχει πόδια. Αντίθετα, αυτό θα μπορεί να συμβεί αρκετά εύκολα σ' έναν άνθρωπο και σε μια κότα, που έχουν δύο και πολύ πιο εύκολα σ' ένα άλογο, που έχει τέσσερα.

          Για να χρησιμοποιήσεις -έστω και άσχημα- τα πόδια σου, πρέπει πρώτ' απ' όλα να τα έχεις. Το ίδιο αξίωμα ισχύει και για το κεφάλι. Δίχως μυαλό, δεν κάνεις ηλιθιότητες. Η ήρεμη απουσία διορατικότητας, από την άλλη, είναι τελείως διαφορετικό πράγμα από την ηλιθιότητα, γιατί η πρώτη δεν είναι δραστήρια, δεν είναι, όπως η δεύτερη, μια διαστροφή της εξυπνάδας. Δεν προσβάλλει.

          Η ηλιθιότητα είναι η σκιά της εξυπνάδας, την ακολουθεί παντού κι είναι σπάνιο να βρεις κάποιον που να καταφέρνει ν' απελευθερωθεί από τη σκιά της. Όλοι ή σχεδόν όλοι, έχουμε το μυαλό μας. Άρα όλοι ή σχεδόν όλοι, έχουμε ένα φωτοστέφανο ηλιθιότητας γύρω από το κεφάλι μας.

          Ο Φλωμπέρ χλεύαζε τους ideologues, δηλαδή τους συλλέκτες ιδεών. Οι ιδέες, ως γνωστόν, υπόκεινται στους νόμους του πληθωρισμού, συσσωρεύονται στις τσέπες, μερικοί τις πετάνε κι άλλοι τις μαζεύουν απ' το δρόμο.

Δημιούργημα της "Προόδου" και των "Φώτων", ο ιδεολόγος είναι, μ' άλλα λόγια, ένας clochard, που ψάχνει στους σκουπιδοτενεκέδες των εφημερίδων και των βιβλίων για να εξασφαλίσει τον άρτο τον επιούσιο και βρίσκει καταφύγιο κάτω από τα γεφύρια των κομμάτων και των κινημάτων, για να περάσει τη νύχτα του.

          Είναι όμως σίγουρο πως αρκεί να μην μιλάς για πολιτική, για επιστήμη, για πολιτισμό και για το μέλλον της ανθρωπότητας για να μην πεις ηλιθιότητες; Ο Καντ, που προέβλεψε μια παγκόσμια κυβέρνηση, υπήρξε σίγουρα ένας μεγάλος ηλίθιος. Μήπως όμως, εξασθενώντας τη σκέψη, ελαττώνονται τα ρίσκα; Οι κυβερνώντες είναι όλοι πανέξυπνοι;

          Το μυαλό είναι πάντα έτοιμο να παράγει ηλιθιότητες, σε τέτοιο βαθμό που για να το κάνεις να σταματήσει, θα έπρεπε να το εκμηδενίσεις. Φτάνει να σώσεις ακόμη κι ένα μικρό κομμάτι εξυπνάδας, για να δεις να μεγαλώνει η ηλιθιότητα. Όπως τα νύχια, που όσο τα κόβεις, τόσο αυτά μεγαλώνουν.

          Μια στιγμή απροσεξίας κι αμέσως μια ασθενής σκέψη, ασθενέστατη, όπως η παρατήρηση "κανείς δεν έχει την αλήθεια στην τσέπη του", γίνεται μια αλήθεια που την έχουν όλοι στην τσέπη τους. Η ηλιθιότητα μπορεί ν' αποδειχτεί τόσο πιο έντονη όσο λιγότερο διαδεδομένη είναι. Αν αληθεύει ότι την παράγουν οι προκαταλήψεις, γιατί να μην αρκεί μία, για να παράγει βασίλεια και αυτοκρατορίες ηλιθιότητας; Δεν έχουμε κάνει αποδεκτές όλοι μας τουλάχιστον μία ή δύο ιδέες; Δεν μιλάμε όλοι για "αγάπη", για "ελευθερία", για "γούστο", για "ανθρωπιά" και, ακριβώς, για "ηλιθιότητα"; Οι ιδέες πολλαπλασιάζονται όπως και τα ποντίκια.

          Είναι κι εκείνοι που τείνουν να διακρίνουν την ηλιθιότητα από την ανοησία. Η ανοησία είναι stupor, αθωότητα, εκφραστικότητα, στοιχειώδης φαντασία. Αντίθετα, είναι ίσως η πρωταρχική μορφή της εξυπνάδας. Η ηλιθιότητα, όμως, είναι κακία, πονηριά, απομίμηση, ημιμάθεια, συμβιβασμός, μηχανικός συνδυασμός, αποτυχημένο τέχνασμα, ασυνείδητη απάτη (πάνω απ’ όλα εις βάρος του ίδιου). Είναι μια βασική διάκριση, που όμως δεν μας προσφέρει καμιά σιγουριά. Δεν αρκεί να προτιμούμε την ηλιθιότητα για να είμαστε βέβαιοι ότι θα θεωρηθούμε ηλίθιοι. Πράγματι, ακόμη κι’ αυτή, μπορεί να γίνει ιδεολογία.

Ποιος μας βεβαιώνει ότι η προτίμησή μας δεν είναι μόνο μια ανόητη προδιάθεση για την ηλιθιότητα; Υπάρχει μια απόλυτη θεραπεία ενάντια στην ηλιθιότητα; Πιστεύω πως όχι. Πιστεύω πως πρέπει να δεχτούμε το ρίσκο. Αν μετά, όπως είναι σωστό, δεν θέλουμε να καταθέσουμε τα όπλα, ίσως το μόνο σύστημα είναι να μην προσπαθήσουμε να καταλάβουμε διανοητικά εκείνα που δεν καταλάβαμε ψυχολογικά: όχι την ευχαρίστηση, αν δεν είμαστε σε θέση να την αισθανθούμε∙ όχι τον σοσιαλισμό, αν δεν είμαστε σε θέση να τον ζήσουμε∙ όχι την ομορφιά, αν δεν είμαστε σε θέση να συγκινηθούμε∙ όχι την ελευθερία, αν δεν είμαστε σε θέση να την εξασφαλίσουμε στους άλλους.

          Ισχύει και το αντίθετο, δηλαδή ο έλεγχος της σκέψης πάνω στην ψυχή. Είναι όμως δύσκολο. Το διπλό κοσκίνισμα είναι βέβαια ένα φίλτρο τιμιότητας που ελάχιστα πράγματα αφήνει να περάσουν. Όποιος ξέρει να το χειρίζεται θα πρέπει να καταφέρει, αργά ή γρήγορα, να μην καταλάβει τίποτε, φτάνοντας έτσι στην τελειότητα της γνώσης, την γνωσιολογική αγιοσύνη.

Και όχι γι’ αυτό θα νιώθει μια σιγουριά. Μπορεί να του συμβεί, σίγουρα θα του συμβεί, να θεωρηθεί ανόητος από τους ηλίθιους και ηλίθιος από τους ανόητους, κι επίσης ένας βλαξ, ένας κρετίνος, ένας καθυστερημένος (χαρακτηρισμοί που δίκαια παραμελήθηκαν) από όλους.

* Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής ΑΠΘ