Πινόκιο ο «ιταλικότατος» (*)
[ Φοίβος Γκικόπουλος / Ελλάδα / 16.08.20 ](Άλλος ένας διάλογος με τον νεαρό μου φίλο)
«Κι έτσι λοιπόν, όπως είπες, ο Πινόκιο θα ήταν ο μοναδικός πρωταγωνιστής της ιταλικής λογοτεχνίας. Ήταν ένα αστείο φυσικά;» με ρωτά.
«Όχι, δεν ήταν καθόλου αστείο. Από την άλλη μεριά πρέπει ν’ αναρωτηθείς τι είναι ένας πρωταγωνιστής» του απαντώ.
«Μάλιστα, τι είναι λοιπόν;»
«Είναι μια επινόηση, μια δημιουργία που γεννήθηκε στο μυαλό ενός συγγραφέα, στη φαντασία του, όπως ακριβώς γεννιέται ο Πινόκιο, από ένα κομμάτι ξύλο επεξεργασμένο στη φαντασία του Μάστρο Τζεπέτο και από την ξυλουργική και καλλιτεχνική του ικανότητα. Ύστερα, αυτό το φανταστικό πλάσμα, που εμπλέκεται σε περιπέτειες κι αυτές φανταστικές, γίνεται πιο πραγματικό από ένα πραγματικό πρόσωπο, περισσότερο προικισμένο με ζωντάνια από ένα πραγματικό πρόσωπο (όπως ακριβώς συμβαίνει με τον Πινόκιο), γιατί είναι παγκόσμιο.»
«Ναι, αλλά ο Πινόκιο είναι μια μαριονέτα, όχι ένα πρόσωπο!»
«Φυσικά, κι εδώ ακριβώς βρίσκεται η ουσία της κουβέντας μου. Είναι μια μαριονέτα που σε όλο το βιβλίο προσπαθεί να γίνει άνθρωπος. Και τι κόπο καταβάλλει για να το πετύχει! Και πόσες διαβολιές δεν κάνει! Και στο τέλος, είμαστε σίγουροι ότι έγινε άνθρωπος και θα καταφέρει να παραμείνει τέτοιος;»
«Εξήγησέ μου όμως γιατί δίνεις τόση σημασία στους πρωταγωνιστές; Τελικά είναι επινοήσεις της φαντασίας. Το ότι υπάρχουν ή δεν υπάρχουν δεν αλλάζει τίποτε.»
«Στις αρετές και στα βίτσια τους, στις πράξεις τους, στις ευαισθησίες τους, ο καθένας μπορεί ν’ αναγνωρίσει την πιο μυστική του ιδιοσυγκρασία. Οι πρωταγωνιστές είναι ένας καθρέφτης όπου μπορούμε να δούμε τον ίδιο τον εαυτό μας.»
«Με ποια έννοια;»
«Με την έννοια ότι αυτοί μας αντιπροσωπεύουν, είναι ταυτόχρονα μοναδικοί και παγκόσμιοι και είναι φορείς ενός πεπρωμένου όπου ο καθένας μπορεί να διακρίνει κάτι δικό του.»
«Και σου φαίνεται τόσο σημαντικό;»
«Χωρίς αυτούς, δίχως τη συντροφιά τους, θα αισθανόμασταν πολύ περισσότερο μόνοι, αποξενωμένοι από ένα σημαντικό μέρος του εαυτού μας. Αυτό σου είπα.»
«Είπες επίσης ότι στην ιταλική παράδοση υπάρχουν τύποι, χαρακτήρες, και κυρίως μάσκες. Πρωταγωνιστές αληθινοί, μεγάλοι πρωταγωνιστές, ούτε ένας.»
«Τα μεγάλα μυθιστορήματα και οι μεγάλοι πρωταγωνιστές γεννήθηκαν με την αστική τάξη, αλλά η αστική τάξη στην Ιταλία έφτασε αργά, και δεν είχε μεγάλη διάθεση να γνωρίσει τον εαυτό της.»
«Γι’ αυτό κανένα (ή σχεδόν κανένα) μεγάλο μυθιστόρημα, και κανένας μεγάλος πρωταγωνιστής. Εκτός απ’ τον Πινόκιο. Τον βλέπεις στ’ αλήθεια τόσο μεγάλο;»
«Βλέπεις, τουλάχιστον έχει τα κύρια χαρακτηριστικά της “ιταλικότητας”. Την ιδιοσυγκρασία, τον τρόπο που εκδηλώνεται, τα βίτσια και τις αρετές. Είναι όλα στοιχεία του ιταλικού χαρακτήρα, και τα αντιπροσωπεύει θαυμάσια.»
«Ποια, για παράδειγμα.»
«Εσύ φυσικά τον έχεις διαβάσει τον Πινόκιο.»
«Και ποιος δεν τον έχει διαβάσει.»
«Θα πρέπει λοιπόν να τον ξαναδιαβάσεις, τώρα, που μεγάλωσες, κάτω από το φως των όσων είπαμε, και να τον σκεφτείς στην περίοδο που διανύουμε. Θα βρεις απίστευτες αντιστοιχίες.»
«Κι αυτός σου φαίνεται ο σωστός τρόπος για να διαβάσεις ένα βιβλίο;»
«Οι τρόποι είναι πολλοί, κι αυτός είναι ένας από τους πολλούς. Εξάλλου κάθε βιβλίο προσφέρεται για μια δεύτερη ανάγνωση. Εκείνη που το συνδέει με τον χρόνο που γράφτηκε και με τις προθέσεις του συγγραφέα και εκείνη που το συνδέει με τον χρόνο που διαβάζεται. Οι δύο αναγνώσεις θα πρέπει να συγχωνεύονται, να συνυπάρχουν. Ας τον διαβάσουμε λοιπόν μ’ αυτό τον τρόπο.»
«Τι σημαίνει ότι ο Πινόκιο είναι μια μαριονέτα που δεν μπορεί να γίνει άνθρωπος;»
«Σημαίνει ότι δεν είναι ικανός να μεγαλώσει, να γίνει υπεύθυνος των πράξεών του.»
«Και πώς εκφράζεται αυτή του η ανευθυνότητα;»
«Την βλέπουμε κάθε μέρα. Στην αταξία της δημόσιας ζωής, στην αδιαφορία για τον συνάνθρωπο, στην “κακή παιδεία”. Εκείνη η τάση να βάζουμε μπροστά πάντα ό,τι μας συμφέρει. Υπάρχει επίσης και μια πολιτική ανωριμότητα, που μας οδηγεί στο να μην βλέπουμε ότι υπάρχει και η άλλη πλευρά.»
«Πράγματι, παρατήρησα ότι ένα από τα ελαττώματα του Πινόκιο είναι να ρίχνει πάντα το φταίξιμο στους άλλους. Και τα ψέματα, είναι κι αυτά ένα χαρακτηριστικό της φυλής;»
«Όλοι λένε ψέματα, αλλά μόνο εμείς πιστεύουμε ότι είναι η αλήθεια.»
«Τουλάχιστον στον Πινόκιο μεγαλώνει η μύτη του κι έτσι τα καταλαβαίνουμε. Σ’ εμάς τι μεγαλώνει;»
«Για να σου δώσω ένα παράδειγμα, φτάνει να διαβάσεις τις εφημερίδες και να δεις την τηλεόραση. Τα ψέματα όλο και μεγαλώνουν και πετάνε σαν τα χελιδόνια την άνοιξη.»
«Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι βρισκόμαστε στη χώρα μας.»
«Ο Πινόκιο είναι ο μοναδικός αληθινός, μεγάλος και πιο σύνθετος πρωταγωνιστής της ιταλικής λογοτεχνίας, γιατί κολυμπάει, όπως ένα ψάρι στο νερό, στο περιβάλλον όπου δημιουργήθηκε. Όπου, ως γνωστόν, υπάρχουν διάφορα πρόσωπα, σίγουρα πιο μικρά από αυτόν, αλλά θεσμικά, που του δίνουν υπόσταση και εξηγούν την ύπαρξή του.»
«Μια τελευταία ερώτηση: Οι μεγάλοι πρωταγωνιστές βρίσκονται στα μεγάλα μυθιστορήματα. Ο Πινόκιο όμως είναι ένα παραμύθι, δεν είναι ένα μεγάλο μυθιστόρημα.»
«Αυτό είναι αλήθεια, δεν είναι ένα μεγάλο μυθιστόρημα, αλλά κατά την άποψή μου δεν είναι ούτε ένα παραμύθι, βλέποντας το φορτίο πραγματικότητας που σέρνει πίσω του. Για μένα είναι ένα μεγάλο φανταστικό αφήγημα, όπως τόσα άλλα μεγάλων παραμυθάδων. Μόνο που αυτό είναι το πιο “ιταλικό” από όλα τα άλλα. Μετά από όσα είπαμε, πιστεύω να σε έχω πείσει.»
(*) Κάρλο Κολόντι, Φλωρεντία 1826- Φλωρεντία 1890. Καλλιτεχνικό όνομα του Κάρλο Λορεντσίνι. Ιταλός συγγραφέας παιδικών μυθιστορημάτων.
** Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ
Πηγή: Η Αυγή
