Ο Α. Γκράμσι και ο Χ. Ζιν για τον Μακιαβέλι

Σαν σήμερα, στις 3 Μαΐου 1469, γεννήθηκε ο Νικολό Μακιαβέλι, ο συγγραφέας του περίφημου «Ηγεμόνα», που αποτέλεσε αναφορά στις αναζητήσεις πάρα πολλών θεωρητικών και στον οποίο βασίσθηκε η έννοια της «πολιτικής ηγεμονίας». Ένας από τους σημαντικότερους κριτικούς του Μακιαβέλι ήταν ο Αντόνιο Γκράμσι, που έγραψε το βιβλίο «Για τον Μακιαβέλι…». Σ’ αυτό ο Γκράμσι συνδέει τα δύο στοιχεία: το οικονομικό και το πνευματικό(πολιτιστικό), ως άρρηκτα συνυφασμένα με την πολιτική ηγεμονία. Έχουμε αναφερθεί αλλού στη Συμβολική Τάξη που αποτελεί την κυρίαρχη ιδεολογία (έξεις, αξίες, αντιλήψεις, συμπεριφορές, γούστο…), η οποία καθιστά την υποταγή των υπηκόων (κατά κανόνα των «κάτω») στους νόμους «φυσική» και «ανώδυνη». Γι’ αυτό καμία «αλλαγή» δεν είναι δυνατή και διαρκής χωρίς μία νέα πολιτισμική μεταρρύθμιση, χωρίς μία νέα Συμβολική Τάξη, δηλαδή χωρίς την πολιτική (που συμπεριλαμβάνει και την πολιτιστική) ηγεμονία.

Γράφει συγκεκριμένα ο Αντόνιο Γκράμσι στο πόνημά του «Για τον Μακιαβέλι…»: «Ένα σημαντικό μέρος του σύγχρονου 'Ηγεμόνα θα πρέπει να αφιερωθεί στο ζήτημα μιας πνευματικής και ηθικής μεταρρύθμισης, δηλαδή στο ζήτημα της θρησκείας ή μιας αντίληψης για τον κόσμο. Και σ’ αυτό επίσης το πεδίο βρίσκουμε μέσα στήν παράδοση απουσία του γιακωβινισμού καί φόβο του γιακωβινισμού (ή τελευταία φιλο­σοφική έκφραση ενός τέτοιου φόβου είναι ή μαλθουσιανή στάση του Β. Croce απέναντι στη θρησκεία). Ο σύγχρονος Ηγεμόνας πρέπει και δε μπορεί παρά να είναι κήρυκας και οργανωτής μιας πνευματικής και ηθικής μεταρρύθμισης, πράγμα πού σημαίνει τη δημιουργία του εδάφους για μια παραπέρα ανάπτυξη της εθνικής λαϊκής συλλογι­κής θέλησης προς την πραγματοποίηση μιας ανώτερης και καθολικής μορφής σύγχρονου πολιτισμού. Αυτά τα δύο βασικά σημεία: ο σχηματισμός μιας εθνικής λαϊκής συλλογικής θέλησης, που ο σύγχρονος Ηγεμόνας είναι ταυτόχρονα ό οργανωτής και η δραστήρια και ενεργητική της έκφραση, και ή πνευματική και η ηθική μεταρρύθμιση, θα έπρεπε να αποτελέσουν τη δομή της εργασίας… Μπορεί να υπάρξει πολιτιστική μεταρρύθμιση και επομένως πολιτική ανύψωση των καταπιεζομένων στρωμάτων της κοινωνίας, χωρίς μια προηγούμενη οικονομική μεταρρύθμιση και μιαν αλλαγή στην κοινωνική κατάσταση και στον οικονομικό κόσμο; Γι’ αυτό μια πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση δε μπορεί παρά να συνδεθεί με ένα πρόγραμμα οικονομικής μεταρρύθμισης, μάλιστα το πρό­γραμμα της οικονομικής μεταρρύθμισης είναι ακριβώς ό συγκεκριμένος τρόπος πού παρουσιάζεται κάθε πνευματική και ηθική μεταρρύθμιση…» 

Στον Μακιαβέλι αναφέρεται και ο Χάουαρντ Ζιν, που αποδοκιμάζει τον «πολιτικό τυφλοσούρτη» που αποκαλείται «ρεαλισμός» (ή μακιαβελισμός), την ιδέα δηλαδή ότι ο σκοπός (η κυριαρχία) αγιάζει τα μέσα(τη βία). Ομοίως, διακρίνει την «αλήθεια» του Μακιαβέλι από τη δική μας αλήθεια, την πραγματικότητά του από τη δική μας πραγματικότητα. Τίποτα δεν είναι απόλυτο, καμία πραγματικότητα και καμία αλήθεια δεν είναι αμιγώς αντικειμενική, κανείς δεν έχει ίδια συμφέροντα με τον άλλο. Βέβαια, ο Μακιαβέλι ήταν ειλικρινής. Δεν αναφερόταν, όπως οι σύγχρονοι φαρισαίοι και μακιαβελίσκοι, σε γενικά και κοινά συμφέροντα αλλά σ’ αυτό που «συμφέρει έναν πρίγκηπα». Εξάλλου το βιβλίο του ήταν αφιερωμένο στον Λορέντζο ντι Μέντιτσι, του οποίου η οικογένεια κυβερνούσε τη Φλωρεντία. Ο πρίγκιπας σύμφωνα με τον Μακιαβέλι πρέπει να μιμείται «και το λιοντάρι και την αλεπού». Το λιοντάρι χρησιμοποιεί τη δύναμη(εν προκειμένω η πειθώ δεν μπορεί να λειτουργήσει). Και η αλεπού την παραπλάνηση. «Οι πρίγκιπες που δεν λάμβαναν υπόψη την καλή πίστη πέτυχαν σπουδαία πράγματα και κατάφεραν με πανουργία να μπερδέψουν τα μυαλά των ανθρώπων».

Τα παραπάνω επισημαίνει ο Μακιαβέλι, νομιμοποιώντας την ιδέα του με τη θέση ότι όλοι οι άνθρωποι είναι εκ φύσεως κακοί. Γι’ αυτό όλοι οι δικτάτορες και οι βοναπαρτίσκοι υιοθέτησαν αυτή του τη θέση, καθώς νομιμοποιεί τη δική τους βία. Ο Ζιν παραθέτει μια σειρά παραδείγματα, που παραπέμπουν στον «ηγεμόνα» του Μακιαβέλι, όπως του Ρούσβελτ (μια βιογραφία του τιτλοφορήθηκε: Ρούσβελτ: Το λιοντάρι και η αλεπού), που επανειλημμένα εξαπάτησε του Αμερικανούς την περίοδο πριν το Περλ Χάρμπορ. Το ίδιο έκανε και ο Γούντροου Ουίλσον που εξελέγει με το σύνθημα της μη εμπλοκής στον Α παγκόσμιο πόλεμο κι όταν κέρδισε τις εκλογές έβαλε τις ΗΠΑ στον πόλεμο! «Στις ΗΠΑ, σύμφωνα με τον Ζιν, ο μακιαβελισμός κυριαρχεί στην εξωτερική πολιτική…». Αλλά όπως προείπαμε ο μακιαβελισμός ταυτίζεται με τον ρεαλισμό κι αυτός με την πεποίθηση ότι ο άνθρωπος είναι εκ φύσεως κακός, γεγονός που αναγκάζει τον ηγεμόνα να γίνει κακός, αν θέλει να επιτύχει μέσα σ’ έναν κόσμο κακών.

Όμως, ο Ζιν παραθέτει μια σειρά φιλοσόφων και παραδειγμάτων για να δείξει ότι ο άνθρωπος δεν είναι κακός αλλά γίνεται. Έτσι, ο Τζον Στιούαρτ Μιλ έλεγε πως «Απ’ όλες τις πρόστυχες μεθόδους, τις οποίες χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να αποφύγουν να λάβουν υπόψη τις επιπτώσεις που έχουν οι κοινωνικές και ηθικές επιδράσεις στο μυαλό των ανθρώπων, χειρότερη είναι η απόδοση της ποικιλίας των ανθρώπινων συμπεριφορών και χαρακτήρων σε έμφυτες, βιολογικές διαφορές». Ακόμα και η σύγχρονη αμερικανική σχολή της κοινωνιο-βιολογίας που ισχυρίζεται ότι οι άνθρωποι είναι «εγγενώς επιθετικοί», δεν εννοεί σύμφωνα με τον Ζιν ότι «όλοι έχουμε γεννηθεί με ένα ακαταμάχητο ορμέμφυτο επιθετικότητας, αλλά ότι η ύπαρξή της εξαρτάται από το περιβάλλον μας». Εδώ γίνεται διάκριση μεταξύ επιθετικότητας και βιαιότητας (όπως έχουμε δει αλλού, η Χάνα Άρεντ κάνει τη διάκριση μεταξύ βίας και δύναμης). Επίσης χρησιμοποιείται η μελέτη του ανθρωπολόγου Κόλιν Τέρνμπελ(The Forest People) όπου περιγράφεται η ζωή των Πυγμαίων του δάσους Ίτουρι στην κεντρική Αφρική, «οι οποίοι τιμωρούσαν κάποιον που έτυχε να σφάλει, στέλνοντάς τον στο δάσος για να στεναχωρηθεί»! Βρήκε όμως και φυλές που ήταν επιθετικές και τα μέλη τους εγωιστικά. Εξ αυτού προκύπτει το συμπέρασμα ότι τα ανθρώπινα χαρακτηριστικά οφείλονται στο περιβάλλον και τις συνθήκες διαβίωσης: «Η σχετικά εύκολη ζωή των ανθρώπων του δάσους καλλιέργησε την καλή θέληση και τη γενναιοδωρία». Στην κατεύθυνση αυτή κινείται και η θέση του ψυχολόγου Έρικ Έρικσον που αποδίδει την ανθρώπινη συμπεριφορά στη «μάθηση και τον πολιτισμικό καθορισμό».

Συνεπώς, για να αλλάξει ο άνθρωπος πρέπει να αλλάξει το πολιτισμικό του περιβάλλον, να διαμορφωθεί μία κοινωνία που θα επανεφεύρει την αλληλεγγύη, το Εμείς και τη συντροφικότητα, μέσα στα οποία θα ανθίζει το Εγώ και η μόνη τιμωρία κάποιου θα είναι να σταλεί στο δάσος «για να στεναχωρηθεί»!