Και η κάθοδος έχει τη γοητεία της

"Είμαι πλέον στη δύση μου", είπε ο φίλος με εμφανή σημάδια θλίψης και παραίτησης. Θυμήθηκα «το κάθετο ταξίδι» του Ενρίκε Βίλα-Μάτας. Άρχισα να του διηγούμε την υπόθεση.

Ένας πλούσιος, καθολικός, εθνικιστής, πρώην πολιτικός, Καταλανός «διώχνεται» από την ηλικιωμένη επίσης γυναίκα του, που επιθυμεί να γνωρίσει, επιτέλους, ποια είναι. Το σοκ είναι τρομερό καθώς η ενέργεια της συζύγου υποστηρίζεται και από τα τρία παιδιά τους. Τα πάντα ανατρέπονται και αμφισβητούνται. Η οικονομική επιτυχία, η οικογενειακή επιτυχία, όλα μηδενίζονται. Κανείς δεν είναι ικανοποιημένος από τη δουλειά και τα λεφτά του, εκτός από τον αμφιλεγόμενο καλλιτέχνη (ζωγράφο) γιο, που χαρακτήριζε και χαρακτηρίζει «ακαλλιέργητο» κι «αμόρφωτο» τον πατέρα του. Κάτω από το δράμα της συζυγικής απόρριψης αποκαλύπτεται το πιο ουσιαστικό δράμα του πατέρα, που είναι το γεγονός ότι δεν σπούδασε (Το «σύνδρομο της Οξφόρδης»). Μέσα απ’ αυτό αναδύεται και το πολιτικό πλαίσιο της εποχής του ισπανικού εμφυλίου και του φρανκισμού καθώς και των συνεπειών τους.

Όλα συμπυκνώνονται στο ερώτημα: «Ποιος είμαι εγώ;». Η μέχρι πρότινος ταυτότητα απορρίπτεται, τα ψεύδη που ξόρκιζαν και απομάκρυναν το θάνατο καταρρέουν, αίφνης το κενό, κανείς πλέον δεν τον αναγνωρίζει, ούτε ο ίδιος του ο εαυτός - πλέον «ήταν ο Κύριος Κανένας», γι’ αυτό μπορούσε να γίνει ο καθένας, ακόμη κι ένας τρελός Ναπολέων. Ο ηλικιωμένος πρωταγωνιστής, ο Μαγιόλ, καλείται τώρα για να σωθεί να αλλάξει, να γίνει ένας άλλος, ένας αναγνωρίσιμο πρόσωπο, τουλάχιστον από τον εαυτό του. Προπάντων, όμως, να συμφιλιωθεί με το τέλος χωρίς την προσφυγή στα παραμυθητικά ψεύδη. Η δράση, ο ενεργός βίος και συγκεκριμένα το ταξίδι, το κάθετο ταξίδι χωρίς επιστροφή -ή η αντιμετώπιση του γήρατος ως δεύτερης εφηβείας- είναι η λύση που προκρίνεται.

Εν προκειμένω, το ταξίδι είναι καθοδικό. Το ζήτημα είναι να ανακαλυφθεί η γοητεία αυτού του καθοδικού ταξιδιού, όπως την περιέγραψε ο Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς: «Η κάθοδος γοητεύει / όπως γοήτευσε η άνοδος. / Η ήττα ποτέ δεν είναι μόνο ήττα, αφού / ο κόσμος που ανοίγει είναι πάντα ένας τόπος που / πρώτα / δεν υποπτευόταν κανείς».

Τελικά, εντελώς ασυνείδητα η ζωή του γέρο Μαγιόλ δομείται σύμφωνα με «τη δάντεια στροφή του ταξιδιού προς το Καλό. Και το Καλό σ’ αυτή την περίπτωση είχε μόλις διεισδύσει μέσα του χάρη στον ξαφνικό του συντονισμό με τον πολιτισμό...». Ο ηλικιωμένος, άκων, επέλεξε να ζει σαν καλλιτέχνης (Καμύ). Τότε ο εφιάλτης να αναγκάζεται κανείς να φύγει χωρίς προορισμό, ο ίδιος ο θάνατος, αποκτά γοητεία! Το μεταφυσικό παράλογο γίνεται αποδεκτό. «Η ουσία υφίσταται από μόνη της, διαμέσου ημών, χωρίς αιτία και τάξη». Όλα συμβαίνουν «χωρίς κανένα λόγο», όπως έλεγε και ο δικός μας Ο. Ελύτης. Αυτό είναι το τελικό συμπέρασμα της συμφιλίωσης με τη φύση και τη φύση μας.

Όμως για να ζήσεις "γοητευτικά", για να ζήσεις ως έφηβος στην τρίτη ηλικία, πρέπει να μπορείς να ερωτεύεσαι. Ο 90χρονος του Μάρκες ερωτεύτηκε το βουβό σώμα της 16χρονης "πουτάνας", δηλαδή τον καθρέφτη του. Αλλά μόνο οι συντηρητικοί ερωτεύονται έτσι. Ο πραγματικός έρωτας μπορεί να βιωθεί μόνο από την πλευρά της διαφοράς, της ετερότητας. Για τον Μπαντιού ο έρωτας είναι μια κατασκευή με βάση τη διαφορά, εκεί που ο συντηρητισμός αναζητά την ασφάλεια της ταυτότητας, την υπεράσπιση των «δικών μας αξιών», ο μη συντηρητικός βρίσκει την εμπιστοσύνη στη διαφορά, στο ανοίκειο, στο ξένο. Έτσι, για να μπορέσει ο εθνικιστής Καταλανός να ζήσει τη γοητεία της καθόδου ως έφηβος, όφειλε να αποτινάξει την συντηρητική καχυποψία του απέναντι στο άλλο και τον Άλλο. Έπρεπε να γίνει Άλλος, ανοιχτός, διαθέσιμος, δηλαδή ερωτικός.