Όποιος φοβάται, συμπεριφέρεται σαν σκλάβος

Ο Κούντερα λέει ότι η  πηγή του άγχους βρίσκεται στο μέλλον. Αν μπορείς να κρατήσεις το μέλλον έξω από το μυαλό σου, μπορείς να ξεχάσεις τους φόβους σου. (Η βραδύτητα, Εστία) Και για τον Πλάτωνα, ο φόβος είναι η αναμονή μελλοντικού κακού. Αν ο φόβος  είναι για κάτι ανύπαρκτο που θα συμβεί ενδεχομένως στο μέλλον, τότε είναι φανταστικός.

Άρα ο φόβος δεν υφίσταται αυτοτελώς αλλά πάντα σχετίζεται με τη σκέψη, προκαλείται από αίσθημα ανασφάλειας, από τη μανία επίτευξης του «πρέπει να είναι». Είναι ένα πρόσκαιρο αίσθημα, προϊόν της σκέψης, και μπορεί να εξαλειφθεί και πάλι με τη σκέψη.

Ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Νικομάχεια, προσπαθώντας να ορίσει την αρετή περιγράφει σε αντιθετικά ζεύγη διάφορα είδη «κακιών» που χαρακτηρίζονται από την «υπερβολή» ή την «έλλειψη», παραθέτοντας σε αυτά την αντίστοιχη αρετή που αποτελεί μεσότητα. Ο φιλόσοφος θεωρεί τον φόβο ως μορφή κακίας από την πλευρά της έλλειψης σε σχέση με το αλόγιστο θάρρος που αποτελεί κακία από την πλευρά της υπερβολής. Ως μεσότητά τους ορίζει την Ανδρεία. Ο ανδρείος αποτελεί το «μέσον» ανάμεσα στον θρασύ και το δειλό. Αναφέρει ο Αριστοτέλης, ότι και οι δειλοί και οι θρασείς βρίσκονται μόνιμα σε πλάνη, καθώς ο μεν δειλός θεωρεί φοβερά όσα δεν είναι και ο θρασύς δεν φοβάται καθόλου. Ανδρείος για τον φιλόσοφο είναι εκείνος που παραμένει ατάραχος και τηρεί σωστή στάση απέναντι στα φοβερά. Στο περί αρετών και κακιών αναφέρει ότι ανδρεία είναι να μην αποκαρδιώνεται κανείς από το φόβο του θανάτου, να είναι θαρραλέος στις συμφορές και τολμηρός στους κινδύνους και να προτιμά να πεθάνει καλά από το να επιβιώσει ποταπά. Αντίθετα, γνώρισμα της δειλίας είναι η εύκολη αναστάτωση και ανησυχία από τυχαίους φόβους και κυρίως λόγω του φόβου του θανάτου.

Για τον Χέγκελ, όποιος φοβάται, συμπεριφέρεται σαν σκλάβος. Στην «Φαινομενολογία του Πνεύματος», κύριος του εαυτού του είναι εκείνος που δεν φοβάται να θέσει σε κίνδυνο τη ζωή του, είναι πρόθυμος να πεθάνει για την ελευθερία του. Αντίθετα, ο σκλάβος τρέμει για τη ζωή του και δέχεται, προκειμένου να παραμείνει ζωντανός, το καθεστώς του δούλου.

«Κινούμαστε κατά ποικίλους τρόπους από εξωτερικές αιτίες, και ταραζόμαστε όπως τα κύματα της θάλασσας, που κινούνται από αντίθετους ανέμους, αγνοώντας τι θα μας συμβεί και ποια τύχη μας περιμένει» γράφει ο Σπινόζα (Ηθική). Για να μπορέσει ο άνθρωπος να αποφύγει τον φόβο θα πρέπει  να γνωρίζει και να ελέγχει τα συναισθήματά του. Ο Σπινόζα προσεγγίζει την αντίληψη ότι η ελευθερία δεν είναι αυθαιρεσία, ούτε έκφραση ελεύθερης βούλησης, αλλά γνώση της αναγκαιότητας ενώ η έλλογη στάση ζωής συμβάλλει στην συναισθηματική ισορροπία του ανθρώπου. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο, ο φόβος και η ελπίδα υποδηλώνουν την ψυχική αδυναμία του ατόμου. Η ελπίδα υποδηλώνει την μετέωρη χαρά, που συνοδεύεται από την αμφιβολία για κάτι που επιθυμούμε να πραγματοποιηθεί, ενώ ο φόβος εκφράζει την μετέωρη λύπη, την αμφιβολία για κάτι που απευχόμαστε και δεν γνωρίζουμε την τελική έκβασή του. Από μια συγκεκριμένη σκοπιά η σπινοζική αντίληψη για τα συναισθήματα συγκλίνει με την γνωστή ρήση του Ν. Καζαντζάκη: «Δεν φοβάμαι τίποτα, δεν ελπίζω τίποτα, είμαι ελεύθερος».

Τα εξωτερικά αίτια, τα οποία δημιουργούν τον φόβο και την ανασφάλεια είναι ωστόσο δύσκολο να εκλείψουν επί τη βάσει των κοινωνικοοικονομικών και των γεωπολιτικών δεδομένων των συγχρόνων κοινωνιών. Είναι σημαντικό όμως να αναπτυχθεί η προσωπικότητα του ατόμου χωρίς το βίωμα του φόβου. Στη θέση των αρνητικών συναισθημάτων του φόβου, της απειλής, της ανασφάλειας, της αβεβαιότητας θα πρέπει να επικρατούν το θάρρος, η ανδρεία, η γνώση, η ελπίδα, η δύναμη και η αγάπη. Ο Χάιντεγκερ αντιλαμβάνεται το υπαρκτικό είναι ως ένα «είναι-προς-θάνατον». Υπάρχω σημαίνει ότι ζω ανά πάσα στιγμή με την επίγνωση του θανάτου και ακριβώς αυτή η σκέψη είναι που ξυπνάει εντός της υπαρκτικής συνείδησης την ορμή για δημιουργία. Το πιο τρομακτικό με το σύμπαν δεν είναι πως είναι εχθρικό απέναντι στις πράξεις μας αλλά ότι είναι απόλυτα αδιάφορο για αυτές. Πρέπει να συμβιβαστούμε με αυτή την αδιαφορία και να δεχθούμε κάθε πρόκληση της ζωής, ζώντας στο σήμερα.