Άρθουρ Κλάρκ, ο προφήτης της διαστημικής εποχής

Στις 19 Μαρτίου 2008, σε ηλικία 90 ετών,  πέθανε στο Κολόμπο, πρωτεύουσα της Σρι-Λάνκα (Κεϋλάνη) ο Άρθουρ Κλάρκ, ένας από τους πιο γνωστούς συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας στον κόσμο. Στη διάρκεια της εξαιρετικά μακρόχρονης καριέρας του συνέβαλε όσο λίγοι στον προβληματισμό πάνω στη σημασία της διαστημικής τεχνολογίας για τον πολιτισμό μας  και γενικότερα πάνω στη θέση του ανθρώπου  μέσα στο Σύμπαν. 

Ο Άρθουρ Τσαρλς  Κλαρκ γεννήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου 1917 στην παραλιακή πόλη του 

Μάινχεντ, στο Σομερσετ της Αγγλίας. Μετά τις γυμνασιακές του σπουδές, εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο, και άρχισε να ασχολείται συστηματικά  με τη μεγάλη του αγάπη, το διάστημα. Έγινε μέλος της Βρετανικής Διαπλανητικής Εταιρείας και άρχισε να γράφει διηγήματα επιστημονικής φαντασίας. Η καριέρα του διακόπηκε προσωρινά από το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, στη διάρκεια του οποίου υπηρέτησε στη Βρετανική Αεροπορία ως αξιωματικός, χειριστής ενός από τα πρώτα συστήματα ραντάρ. Η εμπειρία από τη θητεία του αυτή αποδείχτηκε ιδιαίτερα χρήσιμη στη συνέχεια.  

Το 1945, σε ηλικία 28 μόλις ετών,  ο Κλαρκ  δημοσίευσε στο περιοδικό «Ασύρματος Κόσμος» ένα προφητικό άρθρο, στο οποίο εξηγούσε τα χρησιμότητα της γεωσύγχρονης τροχιάς για τις τηλεπικοινωνίες μέσω δορυφόρων. Η γεωσύγχρονη τροχιά βρίσκεται σε απόσταση 36 000 χλμ., απόσταση στην οποία η βαρύτητα της Γης αναγκάζει ένα αντικείμενο να περιστρέφεται γύρω από τον πλανήτη μας σε 24 ώρες (ενώ αν βρίσκεται σε απόσταση 400 χλμ., όπως ο Διαστημικός Σταθμός, περιστρέφεται σε 100 μόλις λεπτά).  Αν η τροχιά βρίσκεται πάνω από τον ισημερινό, το αντικείμενο αυτό βρίσκεται συνεχώς  πάνω από το ίδιο  σημείο της Γης. Μπορεί συνεπώς να έχει μόνιμη  ραδιοεπαφή με το έδαφος, παίρνοντας σήματα από κάποιο πομπό και στέλνοντας τα σε δέκτες που βρίσκονται χιλιάδες χιλιόμετρα μακρύτερα. Ο Κλαρκ συνειδητοποίησε τη σημασία των δορυφόρων για τις τηλεπικοινωνίες δώδεκα χρόνια πριν από την εκτόξευση του Σπούτνικ από τους Σοβιετικούς, ενώ το 1954 επισήμανε στον επικεφαλής της Εθνικής Μετεωρολογικής Υπηρεσίας των ΗΠΑ το ρόλο που θα μπορούσαν να παίξουν οι  δορυφόροι στην πρόγνωση του καιρού. Σε αναγνώριση της συμβολής του στην ειρηνική χρησιμοποίηση του διαστήματος, η Διεθνής Αστρονομική Ένωση έδωσε το όνομα «Τροχιά Κλαρκ» στη γεωσύγχρονη τροχιά πάνω από τον ισημερινό. 

Ο Κλαρκ έγραψε επιστημονική φαντασία (ΕΦ) για  περισσότερα από εξήντα περίπου χρόνια και τα ογδόντα  βιβλία του μεταφράστηκαν σε όλες τις γλώσσες του κόσμου και κυκλοφόρησαν σε περισσότερα από 150 εκατομμύρια αντίτυπα. Θυμάμαι ακόμη  την εποχή που τα βιβλία του Κλαρκ έπιαναν ένα μεγάλο μέρος στις προθήκες και τα ράφια των βιβλιοπωλείων στην Ελλάδα, όπου κυκλοφορούσαν κυρίως από τις εκδόσεις ΚΑΚΤΟΣ, και στο εξωτερικό. Το έργο του κατατάσσεται ξεκάθαρα στο χώρο της αποκαλούμενης «σκληρής» ή «ψυχρής» ΕΦ, όπου η επιστήμη και η τεχνολογία παίζουν σημαντικό ρόλο στην διήγηση  και χρησιμοποιούνται με όσο γίνεται πιο σωστό τρόπο (δεν υπάρχουν, για παράδειγμα, διαστρικά ταξίδια που να παραβιάζουν το όριο της ταχύτητας του φωτός, αντίθετα με ότι γίνεται π.χ. στον πασίγνωστο «Πόλεμο των άστρων» του Τζωρτζ Λούκας). 

Το έργο του Κλαρκ, που η αρχή του συμπίπτει με τη αποκαλούμενη «χρυσή εποχή» της ΕΦ (δεκαετίες 1950 και 1960), χαρακτηρίζεται από την πίστη του στο ότι το μέλλον του ανθρώπινου είδους βρίσκεται στο διάστημα, καθώς και στην ύπαρξη εξωγήινων πολιτισμών πολύ πιο εξελιγμένων από τον δικό μας. Οι περιγραφές της συνάντησης του γήινου με τον εξωγήινο πολιτισμό, όπως και οι συνέπειες της συνάντησης αυτής για την ανθρωπότητα, αποτελούν τον βασικό άξονα των έργων του. Στο «Συνάντηση με το Ράμα» οι γήινοι αστροναύτες περιπλανιούνται στο αχανές διαστημόπλοιο που εισβάλλει στο ηλιακό μας σύστημα χωρίς να συναντήσουν ίχνος εξωγήινου, και το διαστημόπλοιο τελικά φεύγει χωρίς να αφήσει καμιά απάντηση στα ερωτήματα που έφερε ο απροσδόκητος ερχομός του. Στο «Τέλος της παιδικής ηλικίας» (που έχει κυκλοφορήσει και με τον τίτλο «οι Επικυρίαρχοι») οι εκπρόσωποι μιας εξωγήινης φυλής έρχονται από το διάστημα και  θέτουν υπό την κηδεμονία τους την ανθρωπότητα, σταματώντας τους πολέμους και τις ταραχές στη Γη.  Σκοπός της κηδεμονίας αυτής, όπως φαίνεται προς το τέλος του βιβλίου, είναι η προετοιμασία ενός τμήματος της ανθρωπότητας για την ανέλιξη σε ένα υψηλότερο επίπεδο ανάπτυξης, που θα επιτρέψει την ένωσή της με τον μεγάλο διαγαλαξιακό πολιτισμό.  

Το 1964 ο διάσημος ήδη σκηνοθέτης Στάνλεϋ Κιούμπρικ ζήτησε από τον Κλαρκ να τον βοηθήσει να φτιάξουν το «καλύτερο φιλμ ΕΦ όλων των εποχών».  Ο Κλαρκ χρησιμοποίησε υλικό από δυο προηγούμενες νουβέλες του και δούλεψε σκληρά για τρία χρόνια πάνω στο σενάριο του έργου, στο οποίο ωστόσο ο Κιούμπρικ είχε τον τελικό λόγο. Με τίτλο «2001, η Οδύσσεια του διαστήματος» το φιλμ πρωτοπαίχτηκε την άνοιξη του 1968, ενώ το βιβλίο κυκλοφόρησε το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς με μοναδικό συγγραφέα τον Κλαρκ (αφού ο Κιούμπρικ δε θέλησε να το υπογράψει). Σύμφωνα με το σενάριο, η επέμβαση ενός εξωγήινου πολιτισμού χάρισε την ευφυΐα στους μακρινούς μας προγόνους, πριν μερικά εκατομμύρια χρόνια στην αφρικανική σαβάνα. Στην αυγή του 21ου αιώνα η ανθρωπότητα ανακαλύπτει τα ίχνη αυτού του πολιτισμού στην αθέατη πλευρά της Σελήνης και στέλνει μια αποστολή στο διάστημα σε αναζήτησή τους. Ο κεντρικός πρωταγωνιστής της ταινίας δεν είναι άνθρωπος, αλλά ο υπερ-υπολογιστής του διαστημόπλοιου, ο περίφημος ΧΑΛ, που για κάποιο ανεξήγητο λόγο απορυθμίζεται και σκοτώνει τους αστροναύτες της αποστολής.  Ο μοναδικός επιζών αστροναύτης έρχεται τελικά σε επαφή με τους εξωγήινους με έναν τρόπο εντελώς ακατανόητο στο φιλμ και κάπως περισσότερο κατανοητό στο βιβλίο. 

Το «2001» εκπλήρωσε τη φιλοδοξία του Κιούμπρικ και παραμένει, σαράντα χρόνια μετά, το καλύτερο φιλμ ΕΦ όλων των εποχών. Αν και περιέχει 40 μόλις λεπτά διαλόγων σε συνολική διάρκεια 140 λεπτών, είναι η ταινία για την οποία έχουν γραφτεί τα περισσότερα σχόλια στην ιστορία του κινηματογράφου. Η επιστημονική ακρίβεια των εκπληκτικής αισθητικής σκηνών της παραμένει αξεπέραστη και τονίστηκε ακόμη περισσότερο από τις κατοπινές αποστολές των αμερικανών αστροναυτών στη Σελήνη. Ένας από τους αστροναύτες του «Απόλλων 8», που για πρώτη φορά αντίκρισαν την αθέατη πλευρά της Σελήνης το Δεκέμβριο του 1968, ομολόγησε αργότερα πως το πλήρωμα του διαστημόπλοιου μπήκε στον πειρασμό να στείλει μήνυμα στον έλεγχο πτήσης στο Χιούστον ότι έβλεπαν τα ίχνη των εξωγήινων του «2001». 

Εκτός από κορυφαίος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας, ο Κλαρκ  ήταν ταυτόχρονα και ένας απαράμιλλος εκλαϊκευτής  της επιστήμης. Και στον τομέα αυτό ο μεγάλος του ανταγωνιστής ήταν ο αμερικανός, ρωσικής καταγωγής, Ισαάκ Ασίμωφ. To μεταξύ τους «σύμφωνο Κλαρκ - Ασίμωφ» είναι αποκαλυπτικό, παρά το εμφανές χιούμορ του, της εγωπάθειας και των δύο: αναγνωρίζει την ιδιότητα του καλύτερου συγγραφέα ΕΦ του κόσμου στον ένα από τους δύο και αυτή του καλύτερου εκλαϊκευτή στον άλλο (χωρίς ωστόσο να ξεκαθαρίζει ποιος ήταν τι…)  Ανάμεσα στα εκλαϊκευτικά βιβλία του Κλαρκ, το «Προφίλ του Μέλλοντος», που γράφτηκε το 1962 και κυκλοφόρησε πολύ αργότερα στα ελληνικά με τον άκομψο τίτλο «Σήμερα, αύριο, και…», παρουσιάζει τους περίφημους «τρεις νόμους του Κλαρκ» :  

Από το 1956 ο Κλαρκ  εγκαταστάθηκε και έζησε μόνιμα στη Σρι-Λάνκα, γοητευμένος από  τη μαγεία των βυθών του νησιού. Τις εμπειρίες του από τις καταδύσεις του στην Κεϋλάνη και στο Μεγάλο Κοραλλιογενές Φράγμα της Αυστραλίας κατέγραψε με γλαφυρότατο τρόπο στα λίγα μη διαστημικού περιεχομένου διηγήματά του στη δεκαετία του 1950. Υπήρξε ο πρώτος ξένος που απέκτησε την υπηκοότητα της Σρι-Λάνκα (κρατώντας παράλληλα και τη βρετανική), και  ίδρυσε με δικά του έξοδα στο Κολόμπο το Διεθνές Διαστημικό Πανεπιστήμιο το 1979. Την ίδια χρονιά δημοσίευσε και ένα από τα καλύτερα μυθιστορήματά του, το «Πηγές του Παράδεισου», η υπόθεση του οποίου εκτυλίσσεται στην Κεϋλάνη και έχει θέμα της το «διαστημικό ασανσέρ». Πρόκειται για την ιδέα που είχε διατυπώσει ένας σοβιετικός μηχανικός είκοσι χρόνια νωρίτερα και αφορά ένα καλώδιο μήκους 36000 χιλιομέτρων που θα συνδέει ένα σημείο του ισημερινού με ένα γεωσύγχρονο δορυφόρο. Θάλαμοι κινούμενοι με ηλιακή ενέργεια θα ανεβοκατέβαιναν κατά μήκος του καλωδίου με υπερηχητική ταχύτητα μεταφέροντας ανθρώπους και υλικά στο διάστημα μέσα σε μισή μέρα, με πολύ μεγαλύτερη ασφάλεια και μικρότερο κόστος από ότι το διαστημικό λεωφορείο η οι συμβατικοί πύραυλοι.  Πρόκειται για μια από τις πιο πρωτοποριακές και φιλόδοξες προτάσεις που έγιναν ποτέ για την πρόσβαση του ανθρώπου στο κοντινό διάστημα, αν και τα ανθεκτικά και πανάλαφρα υλικά που χρειάζονται για την κατασκευή ενός τέτοιου καλωδίου δεν υπάρχουν προς το παρόν. 

Ο Κλαρκ υπήρξε ένας από τους κύριους σχολιαστές των αμερικανικών αποστολών στη Σελήνη, μαζί με τον Γουώλτερ Κρονκάϊτ, τον διάσημο ανταποκριτή του πολέμου στο Βιετνάμ, και ήταν εξαιρετικά δημοφιλής ανάμεσα στους αμερικανούς αστροναύτες. Σε αναγνώριση της συμβολής του στην τόνωση του ενδιαφέροντος του κοινού για την εξερεύνηση του διαστήματος, η ΝΑΣΑ έδωσε το όνομα του διαστημόπλοιου του «2001» Ντισκάβερυ (Ανακάλυψη)  σε ένα από τα έξη διαστημικά λεωφορεία της. Εξαιτίας της βαρύνουσας γνώμης του σε διαστημικά θέματα, κλήθηκε να καταθέσει στην Επιτροπή Άμυνας του αμερικανικού κογκρέσου για το σχέδιο του Πολέμου των άστρων, που η κυβέρνηση Ρήγκαν προωθούσε στις αρχές της δεκαετίας του 1980. Ο Κλαρκ εξέφρασε την κατηγορηματική του αντίθεση στο παράλογο αυτό σχέδιο, κάτι που τον οδήγησε σε έντονη ρήξη με τον επίσης διάσημο (αν και πολύ μικρότερης εμβέλειας) αμερικανό συγγραφέα ΕΦ Ρόμπερτ Χενλάϊν. Ο οπαδός του Ψυχρού πολέμου Χενλάϊν, το χαρακτηριστικό έργο του οποίου Starship Troopers μεταφέρθηκε αργότερα στη μεγάλη οθόνη από τον Πωλ Βερχόφεν,  καταλόγισε στον Κλαρκ ότι, σαν Βρετανός, δεν είχε καμιά δουλειά να ανακατεύεται σε υποθέσεις που αφορούσαν την άμυνα των ΗΠΑ.   

Η συμβολή του Κλαρκ στην ειρηνική χρησιμοποίηση του διαστήματος αναγνωρίστηκε από τη διεθνή κοινότητα με την επιλογή του στη λίστα των υποψηφίων για το βραβείο Νόμπελ Ειρήνης το 1994 (χρονιά που το πήραν οι Αραφάτ, Πέρεζ και Ράμπιν για τη συμβολή τους στην ειρήνη στη Μέση Ανατολή). Το 1998 του απονεμήθηκε ο τίτλος του «Σερ» από τη βασίλισσα Ελισάβετ, σε αναγνώριση της προσφοράς του στη βρετανική λογοτεχνία. Η επίσημη απονομή του τίτλου έγινε ωστόσο το 2000 με τη ευκαιρία μιας επίσκεψης του πρίγκιπα Καρόλου στη Σρι-Λάνκα, μια που ο Κλαρκ είχε καθηλωθεί τα τελευταία χρόνια της ζωής του σε αναπηρική πολυθρόνα και δεν μπορούσε να ταξιδεύσει.  

Θα κλείσω αυτό το σύντομο σημείωμα για τη ζωή και το έργο του Κλαρκ με μερικές προσωπικές αναμνήσεις. Θυμάμαι καλά την φοβερή εντύπωση που μου είχε κάνει το φιλμ «2001» όταν το πρωτοείδα στα τέλη της δεκαετίας του 1960 στον κινηματογράφο  «Αχίλλειο» της πόλης μας (του Βόλου), εντύπωση που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην κατοπινή μου ενασχόληση με το διάστημα και την αστρονομία. Από τότε το ξαναείδα, στον κινηματογράφο ή στην τηλεόραση, πάνω από τριάντα φορές, με τη ίδια πάντα ευχαρίστηση. Πολύ αργότερα διάβασα ότι ο σταρ των Μπητλς Τζών Λένον είχε δηλώσει πως το έβλεπε κάθε εβδομάδα (ίσως για τον ίδιο λόγο που είχε γίνει δημοφιλές την περίοδο εκείνη ανάμεσα στους χρήστες παραισθησιογόνων ουσιών στις ΗΠΑ: τη δωδεκάλεπτη «ψυχεδελική» σκηνή του ταξιδιού του τελευταίου επιζώντος αστροναύτη στον πλανήτη των εξωγήινων, που τη θεωρούσαν καλύτερη και από ένα «ταξίδι» με LSD…). 

Το 2000 έστειλα στη διεύθυνση του Κλαρκ στο Κολόμπο του Σρι-Λάνκα την αγγλική έκδοση του βιβλίου μου «Η περιπέτεια του μέλλοντος», χωρίς πολλές ελπίδες για απάντηση. Προς μεγάλη μου έκπληξη, η απάντηση έφτασε πέντε μόλις μέρες μετά, προφανώς, με τον «διπλωματικό σάκο». Εκτός από τις ευχαριστίες και τα συγχαρητήρια του Κλαρκ, περιείχε και μια λίστα με τις προγραμματισμένες δραστηριότητες του για το 2001 που με άφησε με ανοιχτό το στόμα: επρόκειτο για την επανέκδοση (με καινούρια σχόλια, προλόγους κλπ) μιας ντουζίνας μυθιστορημάτων και διηγημάτων του, εμφανίσεις σε τηλεοπτικές εκπομπές, πολυάριθμες συνεντεύξεις σε περιοδικά και εφημερίδες  (μεταξύ των οποίων το «Νάσιοναλ Τζεογράφικ» και το «Πλαίυμπόϋ»), και όλα αυτά από ένα άτομο 84 χρονών καθηλωμένο σε αναπηρική καρέκλα…