Ο αντι-Οιδίπους

           Οι Ντελέζ και Γκουατταρί στο "Ο Αντι-Οιδίπους" στρέφονται εναντίον της ψυχανάλυσης, εναντίον κυρίως της κομβικής της έννοιας, που είναι το οιδιπόδειο σύμπλεγμα. Υποστηρίζουν ότι το ψυχαναλυτικό αυτό τέχνασμα παγιδεύει το υποκείμενο μέσα στο οικογενειακό περιβάλλον, αναγάγει τη σεξουαλικότητα σε ένα  ανομολόγητο μυστικό και αφαιρεί κάθε επαναστατική ισχύ από το ασυνείδητο. Η επιθυμία έτσι γίνεται μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα το ανορθολογικό στοιχείο κάθε ορθολογικότητας που καταστέλλεται διαρκώς γιατί απειλεί να το καταστρέψει. Το ασυνείδητο νοείται εδώ ως ένα εργοστάσιο, ένας τόπος και ένας φορέας παραγωγής. Το οιδιπόδειο είναι η ιστορία μιας μακρόχρονης «πλάνης», που μπλοκάρει τις παραγωγικές δυνάμεις του ασυνείδητου, όπου χάνεται η επαναστατική δύναμη της επιθυμίας και φυλακίζεται  μέσα στο σύστημα της οικογένειας. Η «οικογενειοκρατία» γίνεται το κέντρο της ψυχιατρικής που μας εμποδίζει και να κατανοήσουμε και να ελευθερώσουμε τη διαδικασία της σχιζοφρένειας. Η ψυχανάλυση παραγνωρίζει τις σχέσεις παραγωγής ή με ποιο τρόπο διαμορφώνονται οι ρόλοι και οι θέσεις που έρχονται να καταλάβουν οι γονείς. Καθήκον της «σχιζοανάλυσης»  είναι «ο εντοπισμός της διάδρασης μεταξύ των λιβιδινικών επενδύσεων και της κοινωνικής καταστολής, η εκπλήρωση της διαδικασίας της επιθυμητικής παραγωγής». Καλείται να αναλύσει την ειδική φύση των λιβιδινικών επενδύσεων στο οικονομικό και πολιτικό πεδίο.

Οι Ντελέζ-Γκουατταρί υποστηρίζουν στον Αντι-Οιδίποδα ότι μια γενική θεωρία της κοινωνίας είναι ουσιαστικά μια γενικευμένη θεωρία των ροών και κύριο μέλημα κάθε κοινωνίας είναι η κωδικοποίηση αυτών των ροών. Στα πλαίσια του καπιταλισμού, οι ροές της οικονομίας, δηλαδή οι ροές της εργασίας και οι ροές του κεφαλαίου πρέπει να ρυθμιστούν αποτελεσματικά εντός του συστήματος παραγωγής κέρδους και υπεραξίας. Στη θέση των παγιωμένων κοινωνικών ρυθμίσεων και κωδίκων, ο καπιταλισμός αντιπαραθέτει την αφηρημένη αξιωματική των ποσοτικοποιημένων ροών του κεφαλαίου και του χρήματος. Η θεμελιώδης λειτουργία του καπιταλιστικού κράτους, κατά την άποψή τους, είναι η προσπάθεια ελέγχου των αποκωδικωποιημένων ροών μέσα από την ένταξή τους στο πλαίσιο μιας αξιωματικής που είναι «ένας αφηρημένος οιδιπόδειος σχηματισμός»: «H αληθινή αξιωματική είναι η αξιωματική της ίδιας της κοινωνικής μηχανής, που παίρνει τη θέση των παλιών κωδικωποιήσεων, και που οργανώνει όλες τις αποκωδικοποιημένες ροές, ακόμα και τις ροές του επιστημονικού και τεχνικού κώδικα, προς όφελος του καπιταλιστικού συστήματος, και για την εξυπηρέτηση των σκοπών του».

Δύο θεμελιακά φαινόμενα του καπιταλισμού αναλύονται εδώ από τους Ντελέζ-Γκουατταρί: η διαφορική σχέση ανάμεσα στις συζευγμένες ροές κεφαλαίου-χρήματος και εργασίας που είναι το θεμέλιο της καπιταλιστικής αξιωματικής, και η διαδικασία μετατροπής της κωδικής υπεραξίας σε υπεραξία ροής μέσα από την παραγωγή κέρδους και υπεραξίας. Ο καπιταλισμός σηματοδοτεί  ένα νέο στάδιο απεδαφικοποίησης. Το χρήμα γίνεται, όπως υποστηρίζουν, το κοινό αντικείμενο επένδυσης των διαφορετικών κοινωνικών τάξεων, «το ολικό αντικείμενο μιας επένδυσης επιθυμίας, επιθυμίας του μισθωτού, επιθυμίας του κεφαλαιούχου, τα πάντα δονούνται από την ίδια επιθυμία». Δεν είναι στο επίπεδο της ιδεολογίας, αλλά στο επίπεδο των χρηματικών ροών, που γίνεται η ενσωμάτωση της επιθυμίας. Με την εγκαθίδρυση του καπιταλισμού, οι βασικοί κοινωνικοί δεσμοί δεν συγκροτούνται στη βάση του οικογενειακού ή του πολιτικού καθορισμού, αλλά εξαρτώνται κατά κύριο λόγο από τη διαμεσολάβηση της καπιταλιστικής αγοράς: «Το κεφάλαιο επωμίζεται τώρα τους δεσμούς αγχιστείας και αίματος[...] Πατέρας, μητέρα και παιδί γίνονται έτσι το ομοίωμα των εικόνων του κεφαλαίου».

Ο θεσμός της οικογένειας συνεχίζει να αναπαράγει την καπιταλιστική κοινωνική δομή και δυναμική. Η καπιταλιστική οικογένεια αναπαράγει  τα βασικά στοιχεία της κοινωνικής καταστολής,την απαγορευμένη μητέρα και την καθυπόταξη στον πατέρα ως φορέα της απαγόρευσης, το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δηλαδή: «το οιδιπόδειο είναι πραγματικά το όριο, το μετατοπισμένο όριο,που περνά τώρα στο εσωτερικό του κοινωνικού σώματος. Ο Οιδίπους είναι η απαταλή εικόνα που παγιδεύει την επιθυμία. Ο θάνατος ορίζεται ως η διαρκής ανασφάλεια της έλλειψης των χρημάτων,της απώλειας ή επιθυμίας των αγαθών. Δεν είναι θέμα  προσωπικότητας  που κάποιοι γίνονται μισθωτοί εργάτες και κάποιοι αφεντικά, αλλά λόγω της δομικής θέσης που κατέχει ο καθένας εντός του συστήματος παραγωγής, δηλαδή ανάλογα με το αν κάποιος είναι ιδιοκτήτης μέσων παραγωγής ή όχι, υποστηρίζουν.

Για τους Ντελέζ-Γκουατταρί το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δεν είναι η αιτία, αλλά εξαρτάται από τον τρόπο που επενδύεται κοινωνικά η επιθυμία: «Το οιδιπόδειο δεν είναι ποτέ αιτία: είναι εξαρτημένο από μια πρωτύτερη κοινωνική επένδυση ορισμένου τύπου, κατάλληλη να στραφεί στους οικογενειακούς προσδιορισμούς. Το οιδιπόδειο γεννιέται στον νου του πατέρα –διαμορφώνεται μονάχα όταν αρχίζουν οι επενδύσεις στο ιστορικο-κοινωνικό πεδίο του πατέρα [...] Η πρωταρχικότητα του πατέρα σε σχέση με το παιδί, νοείται αναλυτικά σε συνάρτηση με την πρωταρχικότητα των κοινωνικών επενδύσεων και αντι-επενδύσεων, σε σχέση με τις οικογενειακές επενδύσεις». Επομένως, το οιδιπόδειο ως σύμπλεγμα προέρχεται από τον καπιταλιστικό κοινωνικό σχηματισμό, δεν είναι η ψυχανάλυση αυτή που εφευρίσκει το οιδιπόδειο, αλλά: «όσοι έρχονται να ψυχαναλυθούν, είναι κιόλας οιδιποδισμένοι».

Οι συγγραφείς υποστηρίζουν ότι ο βαθμός επίδρασης της οικογένειας μειώνεται σε σχέση με την επιρροή που ασκεί η εκπαίδευση, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης κτλ. Με τον τρόπο αυτό η οικογένεια και η πατρική εξουσία αποδυναμώνονται σταδιακά, και επομένως μπορούμε να φτάσουμε στο συμπέρασμα ότι η ψυχανάλυση είναι ένας αντιδραστικός (καπιταλιστικός) θεσμός που επιδιώκει την ανασύσταση του οιδιπόδειου συμπλέγματος.

Ο ψυχαναλυτής υποκαθιστά τον πατέρα, μέσα από τη μεταβίβαση, η δύναμη του οποίου  εξασθενεί κοινωνικά. Καθώς λοιπόν η ψυχανάλυση οργανώνεται γύρω από τους άξονες της μεταβίβασης, της πυρηνικής οικογένειας και του οιδιπόδειου συμπλέγματος, τότε πρέπει αυτή η οιδιπόδεια ψυχανάλυση, σύμφωνα με τους Ντελέζ-Γκουατταρί, να ενισχύει την καπιταλιστική λογική. Το μόνο που υπάρχει, ισχυρίζονται είναι η επιθυμία και το κοινωνικό: «Στην πραγµατικότητα, η κοινωνική παραγωγή είναι µόνο η ίδια η επιθυµητική παραγωγή εντός καθορισµένων συνθηκών. Ισχυριζόµαστε ότι το κοινωνικό πεδίο διατρέχεται άµεσα από την επιθυµία, που είναι το ιστορικά καθορισµένο προϊόν του, και ότι η λίµπιντο δεν χρειάζεται καµιά µεσολάβηση ή εξιδανίκευση, καµιά ψυχική διεργασία, κανέναν µετασχηµατισµό, για να επενδύσει τις παραγωγικές δυνάµεις και τις σχέσεις παραγωγής. Το µόνο που υπάρχει είναι η επιθυµία και το κοινωνικό, τίποτε άλλο. Ακόµη και οι πλέον καταπιεστικές, οι πλέον θανατηφόρες µορφές της κοινωνικής αναπαραγωγής παράγονται από την επιθυµία, εντός της οργάνωσης που προκύπτει από την επιθυµία υπό τις τάδε ή τις δείνα συνθήκες, τις οποίες πρέπει να αναλύσουµε. Γι’ αυτό και το βασικό πρόβληµα της πολιτικής φιλοσοφίας παραµένει πάντα εκείνο που κατάφερε να θέσει ο Σπινόζα (και ο Ράιχ ανακάλυψε εκ νέου): «Γιατί οι άνθρωποι αγωνίζονται για τη σκλαβιά τους, σαν να επρόκειτο για τη σωτηρία τους; Πώς φτάνει κανείς στο σηµείο να φωνάζει: ακόµη περισσότερους φόρους! Λιγότερο ψωµί!».

 *Ο ΑΝΤΙ-ΟΙΔΙΠΟΥΣ, DELEUZE GILLES, GUATTARI FELIX, Εκδ. ΠΛΕΘΡΟΝ 2016