Πιερ Μπουρντιέ: Ο νεοφιλελευθερισμός μας αλλάζει μέσω της συνήθειας

Στην «Αντεπίθεση πυρών» (εκδόσεις Πατάκη), ο Γάλλος κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ, αποπειράται να απαντήσει σε ερωτήματα όπως, πώς είναι δυνατόν να αναχαιτιστεί η βίαιη επιβολή της πολιτικοοικονομικής κυριαρχίας της νεοφιλελεύθερης προοπτικής; Ποιες είναι οι νέες μορφές αντίστασης και ποιοι οι κοινωνικοί πρωταγωνιστές που θα μπορέσουν να συγκροτήσουν ένα ευρωπαϊκό κοινωνικό κίνημα ικανό να αντισταθεί στους μηχανισμούς μετατροπής της οικονομίας σε κοινωνική τεχνική κυριαρχίας, ή ποιός είναι ο ρόλος των διανοουμένων στην εποχή της κρίσης; Τα ερωτήματα, σχεδόν δύο δεκαετίες μετά το θάνατο του Μπουρντιέ, παραμένουν επίκαιρα.

Ο Μπουρντιέ προκειμένου να απαντήσει στα παραπάνω ερωτήματα, αναπτύσσει μια ολιστική θεωρία που επιχειρεί να συλλάβει στη διαλεκτική της ενότητα το σύνολο της πραγματικότητας και των εκφάνσεών της. 

Στην εισαγωγή ο Νίκος Παναγιωτόπουλος γράφει: «Αναλύοντας μια σειρά από μηχανισμούς και κοινούς τόπους της νεοφιλελεύθερης πολιτικής, οι οποίοι έχουν ως χαρακτηριστικό το ότι αποκρύπτουν πως οι «οικονομικές» πραγματικότητες είναι κατ’ ουσία κοινωνικά διακυβεύματα, ο Pierre Bourdieu καταδεικνύει με ποιο τρόπο η κυριαρχία των σχημάτων της νεοφιλελεύθερης σκέψης, εξαγνισμένη στην κολυμβήθρα του «πολιτισμικού οικουμενισμού» και του οικονομιστικού καπιταλισμού κατέληξε να αναδιαμορφώσει τις κοινωνικές σχέσεις και τις πολιτισμικές πρακτικές των περισσότερων κοινωνιών στη βάση του υποδείγματος της απόσυρσης του Κράτους, της εμπορευματοποίησης των δημόσιων αγαθών και της γενίκευσης της κοινωνικής ανασφάλειας. Υπό την οπτική αυτή ο Pierre Bourdieu προτείνει μια σειρά από δράσεις, επιστημονικά και πολιτικά θεμελιωμένες, των οποίων ο πρωτεύων στόχος είναι να τεθούν και να υλοποιηθούν οι όροι και τα μέτρα πραγμάτωσης μιας πραγματικά κοινωνικής Ευρώπης».

Το έργο του Μπουρντιέ έχει επιρροές από την παραδοσιακή ανθρωπολογία και κοινωνιολογία, μια σύνθεση των οποίων έχει ενσωματώσει στη δική του θεωρία. Από τον Βέμπερ διατήρησε τη σημασία της κυριαρχίας και των συμβολικών συστημάτων στην κοινωνική ζωή, όπως επίσης και από την ιδέα των κοινωνικών επιταγών, η οποία θα μεταμορφωθεί τελικά από τον Μπουρντιέ σε μια θεωρία πεδίων. Από τον Μαρξ πήρε την ιδέα της 'κοινωνίας' ως το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων και την ανάγκη να αναπτυχθεί διαλεκτικά η κοινωνική θεωρία από την κοινωνική πρακτική. Επηρεάστηκε επίσης από τον Λούντβιχ Βίτγκενσταϊν, ειδικά σε σχέση με το έργο του τελευταίου για την τήρηση των κανόνων, αναφέροντας ότι "ο Βίτγκενσταϊν είναι ίσως ο φιλόσοφος που με έχει βοηθήσει περισσότερο σε στιγμές δυσκολίας. Είναι κάτι σαν σωτήρας για περιόδους μεγάλης πνευματικής ανησυχίας".

Βασική έννοια της αναστοχαστικής θεωρίας του Μπουρντιέ είναι αυτή του habitus, έννοια που μας παραπέμπει, μέσω του Χιουμ και των σχολαστικών, στην αριστοτελική χρήση του όρου «έξις»(συνήθεια). Πρόκειται για το σύνολο των προδιαθέσεων με βάση τις οποίες τα άτομα ενεργούν και αντιδρούν στις κοινωνικές περιστάσεις. Οι προδιαθέσεις αυτές ενεργοποιούν πρακτικές, αντιλήψεις, στάσεις που είναι «κανονικές», χωρίς ωστόσο να ρυθμίζονται συνειδητά από κάποιον κανόνα. «Εντυπώνονται» στα άτομα από την παιδική ηλικία, κυρίως μέσω της εκπαίδευσης. Αντλώντας από τον φιλόσοφο της φαινομενολογίας και του υπαρξισμού Merleau-Ponty – ο οποίος προσέδωσε στην «προθετικότητα» (αναφορικότητα) του Husserl μια εννοιακή ευρύτητα ώστε να συμπεριλάβει το σύνολο της ανθρώπινης σχέσης με τον κόσμο – την έννοια της «σωματικής προσυνειδησιακής ύπαρξης».

Κεντρική θέση στο έργο του Μπουρντιέ κατέχει η θεωρία του για την κοινωνική πρακτική. Μελετώντας γενικά την έννοια του κεφαλαίου, το διέκρινε σε τέσσερις διαφορετικές μορφές: το οικονομικό, το πολιτισμικό, το συμβολικό και το κοινωνικό. Όλες οι παραπάνω μορφές προκύπτουν από το οικονομικό κεφάλαιο. Ειδικότερα το οικονομικό κεφάλαιο θεωρείται άμεσα μετατρέψιμο σε χρήμα και θεσμοποιείται με τα ιδιοκτησιακά δικαιώματα. Το πολιτισμικό κεφάλαιο είναι υπό ορισμένες συνθήκες μετατρέψιμο σε οικονομικό, ενώ θεσμικό στοιχείο έκφρασής του αποτελούν διάφορα εφόδια, όπως οι πανεπιστημιακοί τίτλοι. Τέλος, το κοινωνικό κεφάλαιο απαρτίζεται από κοινωνικές διασυνδέσεις, ενώ και αυτό υπό ορισμένες συνθήκες είναι μετατρέψιμο σε οικονομικό. Σύμφωνα με τον ορισμό που δίνει ο Bourdieu, το κοινωνικό κεφάλαιο αποτελεί «το σύνολο των πραγματικών ή συμβολικών πόρων οι οποίοι συνδέονται με πολλαπλά δίκτυα, που διατηρούνται στο χρόνο και συσχετίζονται με εν πολλοίς θεσμοθετημένες σχέσεις αμοιβαίας αποδοχής και αναγνώρισης. Επηρεασμένος από την μαρξιστική κοινωνιολογία, θεωρεί πως το κοινωνικό κεφάλαιο, ως μια από τις μορφές του κεφαλαίου, χρησιμοποιείται για την αναπαραγωγή άνισων ταξικών σχέσεων.

Ο Μπουρντιέ ήθελε να είναι «κριτικός διανοούμενος», που παρεμβαίνει στη δημόσια συζήτηση και στην πολιτική διαμάχη, αλλά πάντοτε με αφετηρία την υπεράσπιση της αυτονομίας του έναντι της εξουσίας στο ερευνητικό του έργο. Κατάφερε να συνδυάσει την πιο αυθεντική διανοητική εργασία με την αποτελεσματική δημόσια παρέμβαση. Οι σύγχρονοί του στην κοινωνιολογία και στην πολιτική παραπέμπουν στις αναλύσεις του για τις σχολικές ανισότητες ή τα φαινόμενα της πολιτισμικής κυριαρχίας. Γι αυτόν ο κριτικός διανοούμενος είναι ο συλλογικός διανοούμενος, αυτόνομος απέναντι σε κάθε εξουσία και ο οποίος οργανώνεται σε δίκτυα σε διεθνές επίπεδο. Η  σχέση του με την πολιτική έμοιαζε πιο πολύ με εκείνη του Φουκό. Αυτό που συνιστά την ιδιαιτερότητά του, είναι το ιδανικό της αυτονομίας του επιστημονικού πεδίου. Δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα στην εξουσία του φορέα του λόγου, εξουσία που απορρέει από τη θέση του και το κύρος του, τα οποία, με τη σειρά τους, προσδίδουν εγκυρότητα στα όσα λέει.

Στο νέο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον της κρίσης, που ορίζεται από βίαιες αλλαγές στο πολιτικό και οικονομικό πεδίο, είναι αναμενόμενο να εντείνεται ο συμβολικός αγώνας για τις κυρίαρχες θεωρήσεις. Οι διανοούμενοι περιβάλλονται με την αυθεντία που τους προσδίδεται και νομιμοποιεί την ικανότητά τους να μιλήσουν σε περίοδο κρίσης περί της κρίσης. Η συμβολική εξουσία του δημόσιου λόγου των διανοουμένων, συνήθως ευνοεί το σεβασμό προς την τάξη και τη συναίνεση προς την κυρίαρχη τάξη πραγμάτων, επιλέγοντας κατά βάση έναν αποπολιτικοποιημένο λόγο που προσλαμβάνει και κατασκευάζει το πολιτικό, όχι ως ένα πεδίο συγκρούσεων διαφορετικά τοποθετημένων ομάδων, αλλά ως πλαίσιο υπεράσπισης κεκτημένων, συμβάλλοντας στη γενικευμένη απόρριψη της πολιτικής. Για να μπορέσει, όπως  υποστηρίζεται από τον Μπουρντιέ, η πολιτική παρέμβαση να κινητοποιήσει σε δράση ανατρεπτική, θα πρέπει να προβεί σε μια συμβολική επανάσταση, πρέπει να συγκροτήσει λόγο κριτικό και ανατρεπτικό.

Στο βιβλίο "Αντεπίθεση Πυρών" (εκδ. Πατάκης), ο Γάλλος διανοητής αναλύει τα συστατικά στοιχεία της νεοφιλελεύθερης πολιτικής και τις ολέθριες επιπτώσεις της στις δυτικές κοινωνίες. Στο  βιβλίο υποστηρίζεται  ότι ο κοινωνικός επιστήμονας δεν είναι, και οφείλει να μην είναι, ηθικά ουδέτερος καθώς οι πολιτικές της νεοφιλελεύθερης πρακτικής είναι αντίθετες με τις αξίες της αλήθειας και της  αφοσίωσης στο συλλογικό συμφέρον. Γι αυτό χρειάζεται  μια συλλογική οργάνωση των διανοουμένων για να διαμορφώσουν από κοινού νέους δημοκρατικούς στόχους και να επεξεργαστούν νέες τεχνικές για την πραγμάτωσή τους, ώστε να αντιμετωπιστούν αποτελεσματικότερα σήμερα τα κρίσιμα κοινωνικά ζητήματα, όπως οι κοινωνικές συνέπειες της ωμής και βίαιης δύναμης των οικονομικών συμφερόντων.

Το έργο του Πιερ Μπουρντιέ δεν είναι άγνωστο στην Ελλάδα. Για την παρουσίασή του στο ελληνικό κοινό καθοριστική έχει σταθεί η συμβολή του κοινωνιολόγου και μεταφραστή του έργου του Νίκου Παναγιωτόπουλου. Στα ελληνικά κυκλοφορούν τα βιβλία: «Γλώσσα και συμβολική εξουσία», «Νόστιμον ήμαρ», «Μάθημα πάνω στο μάθημα», «Οι κληρονόμοι» (Καρδαμίτσα), «Κείμενα κοινωνιολογίας», «Η ανδρική κυριαρχία» (Στάχυ), «Μικρόκοσμοι» (Δελφίνι), «Πρακτικοί λόγοι» (Πλέθρον), «Για την τηλεόραση», «Επείγουσες διαγνώσεις και θεραπείες για ένα πανεπιστήμιο σε κατάσταση κινδύνου» (Πατάκης), ενώ πρόσφατα κυκλοφόρησε «Η διάκριση» και η «Αντεπίθεση πυρών»,  (Πατάκης).

Μικρό βιογραφικό

Ο Πιέρ Μπουρντιέ (Pierre Bourdieu, 1 Αυγούστου 1930 - 23 Ιανουαρίου 2002) ήταν Γάλλος φιλόσοφος, κοινωνιολόγος και κοινωνικός επιστήμονας.Σπούδασε φιλοσοφία στην École Normale Supérieure στο Παρίσι. Το 1964 γίνεται διευθυντής ερευνών στην École des Hautes Études, όπου τέσσερα χρόνια μετά ιδρύει το Centre de Sociologie Européenne. Επιπλέον, εκείνη τη χρονιά διευθύνει τη σειρά «Le Sens Commun» των εκδόσεων "Minuit", ενώ το 1975 γίνεται ιδρυτής και διευθυντής του περιοδικού Actes de la recherche en sciences sociales. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980 κερδίζει την έδρα της κοινωνιολογίας στο Collège de France. Το 1989 ίδρυσε και διηύθυνε την ευρωπαϊκή επιθεώρηση βιβλίου LIBER και το 1996 τον εκδοτικό οίκο «Raison d'Agir».