Μια ολόκληρη ζωή αφιερωμένη στην τέχνη του μυθιστορήματος
Το 1975, ο Μίλαν Κούντερα αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την κομμουνιστική Τσεχοσλοβακία για να αυτοεξοριστεί στη Γαλλία. Έκτοτε, ρωτήθηκε συχνά αν θεωρεί τον εαυτό του αντιφρονούντα. Όχι, απαντούσε συνεχώς, «Είμαι μυθιστοριογράφος». Ένα σημείο είναι όλο. Είναι αυτός ο αυτοπροσδιορισμός που ανοίγει το ντοκιμαντέρ της Jarmila Buzkova αφιερωμένο στον συγγραφέα του The Unbearable Lightness of Being (Gallimard, 1984).
«Με τι είμαι προσκολλημένος; , αναρωτιέται ο συγγραφέας από τις πρώτες εικόνες. Στον Θεό, στην πατρίδα, στους ανθρώπους, στο άτομο; Η απάντησή μου είναι τόσο γελοία όσο και ειλικρινής: Δεν είμαι δεμένος με τίποτα, εκτός από την κακή κληρονομιά του Θερβάντες.»
Τι θα φέρει στη λογοτεχνία ο 93χρονος πλέον Κούντερα; Πώς ανέπτυξε αυτή την τέχνη του μυθιστορήματος στην οποία αφιέρωσε όχι μόνο ένα διάσημο δοκίμιο, αλλά ολόκληρη τη ζωή του; Δεν είναι σίγουρο ότι ο θεατής, μετά από αυτήν την ταινία, είναι καλύτερα εξοπλισμένος για να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, τα οποία ωστόσο είναι κεντρικά όταν πρόκειται για συγγραφέα. Αλλά θα είχε μια πολύ καλή εικόνα για την ύπαρξη του συγγραφέα – την οποία ο Κούντερα πάντα φρόντιζε να κρύβει («Σημαντικό είναι το έργο, όχι ο άνθρωπος»).
Γεμάτη με αρχεία, φωτογραφίες και έγγραφα εποχής, η ταινία μας μεταφέρει στο Μπρνο, την πρωτεύουσα της Μοραβίας (Τσεχία), όπου γεννήθηκε ο Κούντερα το 1929, σε μια καλλιεργημένη και καλλιτεχνική οικογένεια. Η μητέρα του εργάζεται στο μουσικό ωδείο. Ο πατέρας του, πιανίστας, ήταν μαθητής του μεγάλου Τσέχου συνθέτη Leos Janacek (1854-1928). Για ένα διάστημα, ο νεαρός Μίλαν, ο ίδιος πιανίστας, σκέφτηκε να γίνει συνθέτης πριν στραφεί στη συγγραφή: πρώτα η ποίηση, μετά το θέατρο, τα μυθιστορήματα και αργότερα τα δοκίμια.
Η εξορία
Ο πολιτικός επιστήμονας Ζακ Ρούπνικ περιγράφει πολύ καλά τον ενθουσιασμό με τον οποίο ο Κούντερα προσχώρησε πολύ νωρίς στο κομμουνιστικό ιδεώδες και μετά, τη δεκαετία του 1960, κατά τη διάρκεια της «Άνοιξης της Πράγας» ονειρευόταν να το μεταρρυθμίσει. Το 1967, όταν υπέγραψε το «Αστείο », ο Κούντερα ήταν ένας λατρεμένος συγγραφέας στη χώρα του. Πήρε ρίσκα, κατήγγειλε τη λογοκρισία. Όμως η άφιξη των ρωσικών αρμάτων μάχης το 1968 σηματοδότησε την πρώτη του μεγάλη απογοήτευση και την αρχή της ντροπής του. Απαγόρευση εκδόσεων, απόλυση από την Ακαδημία Κινηματογράφου της Πράγας (FAMU) όπου δίδασκε, επίβλεψη, περίεργες δουλειές για να επιβιώσει: το ένα οδηγεί στο άλλο, αναγκάζεται να εξοριστεί.
Το 1975, έφυγε από την Πράγα για τη Ρεν όπου απέκτησε θέση στο πανεπιστήμιο. Εξορία, πτώση – δυστυχώς «πολύ αργά» – του Τείχους του Βερολίνου, αδύνατη επιστροφή στην Τσεχία μετά το 1989: ακολουθεί αυτό που η Jarmila Buzkova αποκαλεί «Οδύσσεια προδομένων ψευδαισθήσεων». Μέχρι την εκστρατεία συκοφαντίας (υπόθεση Respekt) της οποίας έπεσε θύμα ο συγγραφέας το 2008 και την οποία αναλύει με την αίσθηση της απόχρωσης εκείνων που γνώρισαν από κοντά την πολυπλοκότητα της καθημερινότητας σε ένα ολοκληρωτικό καθεστώς.
Παρακολουθούμε με μεγάλο ενδιαφέρον αυτό το ταξίδι γεμάτο εκδοτικούς θριάμβους και προσωπικές αποποιήσεις. Απογοητεύσεις που, μέχρι το La Fête de l'insignifiance (Gallimard, 2014), το τελευταίο του βιβλίο, δεν θα υπονομεύσουν ποτέ ούτε την οραματική οπτική του Κούντερα για την εποχή του ούτε την αίσθηση του χιούμορ και του παιχνιδιάρικου χαρακτήρα του. Έξυπνοι μάρτυρες, όπως η ακαδημαϊκός Martine Boyer-Weinmann, ή θαυμαστοί συγγραφείς, όπως ο Laurent Binet ή η Elif Shafak, έρχονται να ρίξουν φως σε αυτό το μοναδικό πέρασμα του αιώνα. Και να αποτίσουν φόρο τιμής σε έναν συγγραφέα που είναι αναμφίβολα ένας από τους τελευταίους γίγαντες της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Le Monde της Florence Noiville
