Η «πεταλούδα» και ο κόσμος

        Εδώ και αιώνες, η επιστημονική αντίληψη για τον κόσμο κυριαρχείται από τις γραμμικές συναρτήσεις, καλό παράδειγμα των οποίων είναι η λειτουργία των ουράνιων σωμάτων: η τροχιά ενός κομήτη είναι μια συνεχής γραμμή και γνωρίζοντας τις συντεταγμένες του μπορούμε να καθορίσουμε ανά πάσα στιγμή τη θέση του. Επίσης, όταν έχουμε μια γραμμική συνάρτηση, για ελάχιστες διαφοροποιήσεις στα στοιχεία θα έχουμε ελάχιστες διαφοροποιήσεις στις τιμές: αν θεωρήσουμε δυο στιγμές κοντά τη μία με την άλλη, οι θέσεις του κομήτη στις συγκεκριμένες στιγμές θα είναι κι αυτές πολύ κοντινές. Με βάση αυτή την αντίληψη για τον κόσμο, πιστοποιούνται δύο δόγματα: (α) είναι δυνατή μια θεωρία που προβλέπει με απόλυτη σιγουριά το μέλλον και (β) τίποτε το σημαντικό δεν χάνεται παραλείποντας τις λεπτομέρειες προς χάρη γενικών διατυπώσεων.

        Εδώ και μερικά χρόνια, επιστήμονες διαφόρων πεδίων ανακάλυψαν ότι, όπως και αν πάνε τα πράγματα στο σύμπαν, η φυσική, η βιολογία, η οικονομία και η κοινωνιολογία του κόσμου μας θα κυριαρχούνται από το χάος. Δεν πρόκειται, σ’ αυτή την κατεύθυνση, ν’ απαρνηθούμε τον ντετερμινισμό∙ ό,τι συμβαίνει θεωρείται πάντα αναπόφευκτο αποτέλεσμα ενός ή περισσότερων αιτίων. Αλλά οι λειτουργίες που δημιουργούν αυτές τις τυχαίες σχέσεις δεν είναι γραμμικές: δεν παρουσιάζονται ως συνεχείς διαδρομές, αντίθετα χαρακτηρίζονται από επαναλαμβανόμενες «διακυμάνσεις» και «διακοπές». Έτσι συχνά σε ελάχιστες διαφοροποιήσεις στα αντικείμενα των λειτουργιών αντιστοιχούν καταστροφικές μεταβολές στις αξίες.Είναι το φαινόμενο «πεταλούδα»: πώς αρχίζει μια καταιγίδα, ίσως μόνο με το φτερούγισμα μιας πεταλούδας; Και με αντίστοιχο τρόπο μια κρίση στο Χρηματιστήριο μπορεί να ξεκινήσει από μια έκφραση δυσπιστίας από τη μεριά ενός μεμονωμένου επενδυτή και ένας σεισμός μπορεί να προκληθεί από την καθίζηση ενός και μοναδικού σβώλου γης.

        Και τα δύο δόγματα της παραδοσιακής επιστήμης αλληλοαναιρούνται από το ντετερμινιστικό χάος. Σχετικά με το (β), είναι πλέον προφανές ότι συχνά το πεπρωμένο μιας κατάστασης είναι προαποφασισμένο από ελάχιστες λεπτομέρειες και που, όταν εμπιστευόμαστε σε θεωρήσεις γενικού χαρακτήρα, τόσο περισσότερο χάνουμε αυτό που ουσιαστικά μετράει. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι η θεωρία του χάους ήρθε δυναμικά στην επιφάνεια όταν οι επιστήμονες είχαν στη διάθεσή τους ένα εργαλείο (τον υπολογιστή)  που τους επέτρεπε να πραγματοποιούν έναν τεράστιο αριθμό από διακεκριμένες πράξεις σε ελάχιστο χρόνο, περιγράφοντας έτσι μια λειτουργία σε σχεδόν εμπειρικό τρόπο και, αντίθετα, δεν αναζητούσαν (όπως ήταν πρώτα υποχρεωμένοι να κάνουν) να την ανάγουν σε μια γενική μεμονωμένη διαδικασία υπολογισμού. Σχετικά με το (α), προκύπτει εξίσου προφανές ότι εκείνο που μια θεωρία ικανή να προβλέψει με σιγουριά το μέλλον είναι ένας μύθος τελείως αβάσιμος. Όσο κι αν είναι τελειοποιημένα, τα εργαλεία παρατήρησης θα έχουν πάντα όρια, θα αποδειχθούν πάντα ανίσχυρα κάτω από ένα κάποιο πλέγμα. Και, βλέποντας να υπάρχει παντού το φαινόμενο πεταλούδα, είναι πάντα δυνατόν ότι κάτι που βρίσκεται κάτω από αυτό το πλέγμα  να έχει στο μέλλον καταστροφικά αποτελέσματα, που για την ώρα είναι τελείως απρόβλεπτα.

        Σ’ έναν κόσμο χαοτικό πρέπει να ξαναδούμε τα κλασικά παραδείγματα της γνώσης και της σοφίας, αρνούμενοι κάθε ουσιαστικό αφαιρετικό προνόμιο και, αντίθετα, να προάγουμε την δημοκρατία και τον ρεαλισμό.

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ