18. Οι κοινωνιστές-Το ματωμένο θέρος του 1882

Ο Πλωτίνος Ροδοκανάκης και η Αρμονία

Ενώ ο Κ. Καραπάνος και οι μεγαλοϊδεάτες ζητούσαν την ανασύσταση του αρχαίου ελληνικού χώρου υπό μορφή ομοσπονδίας από τον Αίμο ως τη Θράκη και από την Αδριατική και την Αλβανία ως το Αιγαίο υπό την ηγεμονία της Ελλάδας, οι Κοινωνιστές[1], όπως ο Παναγιώτης Πανάς[2] και ο Ρόκος Χοϊδάς που ίδρυσαν το 1875 τον πολιτικό σύλλογο «Ο Ρήγας», υποστήριζαν τη μυστική οργάνωση «Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία». Στην προγραμματική τους προκήρυξη διεκήρυσαν «Έλληνες, Αλβανοί, Σέρβοι, Ρωμούνοι, Βούλγαροι, φυλαί ελληνικαί, σλαβικαί, λατινικαί, ταταρικαί, όσαι κατοικείτε τας ευρείας χώρας, τας περιλαμβανομένας μεταξύ των τριών θαλασσών, του Ευξείνου, της Μεσογείου και της Αδριατικής, και εκτεινομένας από των Άλπεων και των Καρπαθίων μέχρι της Κρήτης και της Κύπρου, ενωθείτε. Αποτινάξατε τον επιβαρύνοντα τον τράχηλόν σας ζυγόν και υπό την σημαίαν της ελευθερίας ανιδρύσατε δημοκρατικήν ομοσπονδίαν, ήτις και μόνη δύναται να εξασφαλίση το μέλλον της Ανατολής». Και στις δύο περιπτώσεις, δηλαδή και του τσιφλικούχου και των κοινωνιστών, που υπό κανονικές συνθήκες είναι κοινωνικοί αντίπαλοι, πρωταρχικός, κοινός αντίπαλος είναι ο ζυγός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και στόχος η δημοκρατική ομοσπονδία της Ανατολής, ενώ ο Προυντόν τον οποίο θα συναντήσει στη φυλακή του Παρισιού ο Πλωτίνος Ροδοκανάκης[3], γράφει στη «Γενική Ιδέα της Επανάστασης στον 19^ο αιώνα» για μία παγκόσμια ομοσπονδιακή κοινωνία, με κατάργηση των συνόρων και των εθνικών κρατών, με αποκέντρωση της εξουσίας ανάμεσα σε κοινότητες και τοπικές ενώσεις και με ελεύθερες συμφωνίες αντί για νόμους. 

Την ώρα κατά την οποία στο Βερολίνο θα ανοίξει ο δρόμος για την απελευθέρωση της Άρτας και της Θεσσαλίας αλλά και η πώλησή τους από τους Οθωμανούς στους ελληνο-οθωμανούς τσιφλικούχους Ζαρίφη, Χρηστάκη Ζωγράφο, Ζάππα, Καραπάνο κ.ά., στη μακρινή αμερικάνικη ήπειρο δύο Έλληνες, ο θεωρητικός με το όνομα Πλωτίνος Ροδοκανάκης και ο Φρανσίσκο Ζαλακόστα[4] θα ηγηθούν της αγροτικής εξέγερσης του 1878 στο Κεντρικό Μεξικό. Από την εξέγερση θα προκύψει η «Μεγάλη Επιτροπή των Κομμουνέρων».

 Ο Πλωτίνος Ροδακανάκης γεννήθηκε στην Αθήνα τον Οκτώβριο του 1828 και σπούδασε στο «Βασιλικόν Γυμνάσιον» αλλά και ξένες γλώσσες στο σπίτι του. Το όνομά του το οφείλει στην επιρροή που ασκούσαν στον πατέρα του Κωνσταντίνο οι νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι Πλωτίνος, Πρόκλος και Υπατία. Ο πατέρας του Πλωτίνου πέθανε το 1844 και τότε η μητέρα και ο γιος της αποφάσισαν μετά το τέλος των εγκυκλίων σπουδών του να μετακομίσουν στη Βιέννη για να συνεχίσει τις σπουδές του στην ιατρική. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού θα συναντηθεί στην Ερμούπολη με τον εξάδελφό του, Εμμανουήλ Ροΐδη. Ο Ροδακανάκης γράφεται στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου της Βιέννης που ήταν ο χώρος της ζύμωσης των νέων πολιτικών ιδεών και συνεπώς η χύτρα όπου έβραζε η επανάσταση του 1848. Συμμετείχε ενεργά στις μεγάλες διαδηλώσεις, που είχαν ως κεντρικό σύνθημα την ελευθερία του Τύπου, καθώς και της Ουγγαρίας. Όταν η επανάσταση καταπνίγηκε από τους Αυστριακούς, ο Πλωτίνος και η μητέρα του μετακομίζουν στο Βερολίνο. Εκεί θα βρει φίλους και συμμαθητές του από την Αθήνα, με τους οποίους συχνάζει στην ταβέρνα του Χίππελ που ήταν το στέκι των «νέων Εγελιανών». Ο θαυμασμός για τον Χέγκελ είναι ακόμη στοιχείο που φανερώνει τις επιρροές της σκέψης του Πλωτίνου. Εδώ διαμορφώνονται ιδέες όπως ότι η «δουλειά μόνο αν γινόταν ελκυστική θα την αγαπούσε ο άνθρωπος». Το σημειώνουμε γιατί τη διάκριση της εργασίας ως μόχθου και δημιουργίας την έκανε η Χάνα Άρεντ έναν αιώνα αργότερα. Τελικά, ο Ροδακανάκης θα μετακομίσει στην κατά Μπροντέλ πόλη-κόσμο της εποχής, στο Παρίσι για να σπουδάσει πολιτική φιλοσοφία. Εκεί θα επισκεφθεί τον Προυντόν στη φυλακή και θα του πει πως ήταν «απόλυτα πεισμένος για την αναγκαιότητα μιας αναρχικής κοινωνίας χωρίς κεντρική κυβέρνηση». Από εκεί ο Πλωτίνος θα μετακομίσει στο Μεξικό. Ο Τέος Ρόμβος περιγράφει ωραία τους λόγους αυτής της μετακόμισης των ευρωπαίων διανοουμένων προς το Νέο Κόσμο που τους αποδίδει στον ρομαντισμό (ταξίδι στην ουτοπία) και τον κοσμοπολιτισμό: «ήταν ουσιαστικά μια ρήξη με το παρελθόν, ένα όραμα που ταυτιζόταν με το νέο, περιείχε την αίσθηση της φυγής και μαζί της απελευθέρωσης, την επιθυμία για ζωή χωρίς περιορισμούς και συμβιβασμούς…»[5].   Περιδιαβαίνοντας το Μεξικό ο Πλωτίνος θα διαπιστώσει τον κοινοτικό τρόπο ζωής των μεξικάνων αγροτών (καλπούλι) που παρέπεμπε στις βασικές ιδέες των Φουριέ και Προυντόν. Εκεί ο Ροδοκανάκης θα συγγράψει το «Κοινωνιστικό Σύγγραμμα», μια εκλαΐκευση των ιδεών του Φουριέ.

Ο Ροδοκανάκης θα δημοσιεύσει στην εφημερίδα «El Hijo de Trabajo» ένα άρθρο με τίτλο «Αυτό που θέλουμε», όπου αναφερόταν στην εξαφάνιση του φεουδαρχισμού με την ψήφιση αγροτικού νόμου που θα διέλυε τα τσιφλίκια, αυτούς τους πυρήνες σκλαβιάς και αμάθειας, και θα προχωρούσε στον αναδασμό της γης. Ο «κοινωνισμός» γι’ αυτόν είναι αντιεξουσιαστικός, γι’ αυτό αρνείται τη «δικτατορία των προλεταρίων», γιατί έτσι «αναβαθμίζεται και αναπαράγεται το αυταρχικό πρόσωπο της εξουσίας», ενώ «Η αναρχική κοινωνία είναι κοινωνία της Αμοιβαιότητας» και της αλληλοβοήθειας[6].Ο Ζαλακόστας, περισσότερο προυντονικός και πιο κοντά στην ψυχοσύνθεση του αγρότη, ήταν υπέρ της μικρής ιδιοκτησίας, αλλά υποστήριζε ότι «μόνο ο λαός είχε δικαίωμα να μεταβάλει την ιδιοκτησία και να τη ρυθμίσει σύμφωνα με τις ανάγκες του»[7]. Επίσης, «Έβλεπε την ένοπλη επανάσταση όχι μόνο ως λύση, αλλά και ως δικαίωμα του λαού…»[8]. Θεωρούσε δε ως μοναδική εξουσία και μορφή διακυβέρνησης την «ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ Συνέλευση»[9]. Ο Ζαλακόστα καταγόταν από το Συράκο και τους Καλαρρύτες. Γεννήθηκε στην πόλη Ντουράνγκο το 1844 και ο πατέρας ήταν αξιωματικός του μεξικανικού στρατού. Στην ιατρική σχολή γνώρισε την «ομάδα των κοινωνιστών φοιτητών» και τον Πλωτίνο Ροδοκανάκη. Τότε ο Ροδοκανάκης ήταν 35 χρονών και ο Ζαλακόστας 20. Ο Φρ. Ζαλακόστας συνελήφθη το 1881 στο Κερέταρο, όπου και εκτελέστηκε από τις κυβερνητικές δυνάμεις. Αλλού αναφέρεται ότι έμεινε πολλά χρόνια στη φυλακή, όπου χάνονται τα ίχνη του. Ο Ζαλακόστας ήταν το πιο μαχητικό μέλος της La Social. Κοινή αναφορά όλων ο Μπαμπέφ[10], ο Φουριέ[11], ο Προυντόν και άλλοι κοινωνιστές. Ο Αμερικανός Θορώ που έγραψε «το δάσος» γύρω στο 1840, δεν ήταν ακόμα γνωστός, αν και ο Ροδοκανάκης φέρεται να έχει επαφές με Αμερικανούς, ακόμα και με Ευαγγελιστές ή Μορμόνους! Βασική ιδέα του Φουριέ είναι η «Αρμονία». Σύμφωνα μ’ αυτή στη φύση επικρατεί η καθολική αρμονία και ο νόμος της έλξης. Γι’ αυτό ο μεγάλος στόχος είναι να επιτευχθεί η αρμονία και στην κοινωνία. Αυτό θα γίνει με τη ίδρυση της «Παγκόσμιας Δημοκρατίας της Αρμονίας» και με όλο τον κόσμο να δουλεύει για τίποτα, «για να απολαμβάνει τα πάντα με το τίποτα». Στο Μεξικό, όπως διαπίστωσε ο Ροδοκανάκης, οι ιθαγενείς Ινδιάνοι ζούσαν και δούλευαν σύμφωνα με τις ιδέες του Φουριέ και του Προυντόν, διατηρώντας παραδόσεις και μνήμες κοινοτισμού καθώς και πρακτικές κοινοτικής αντίληψης και ημιαυτονομίας, όπως σ’ ένα «κοινωνιστικό σύστημα αγροτικών κοινοτήτων».

Ο Πλωτίνος Ροδοκανάκης στο πόνημά του «Κοινωνιστικό Σύγγραμμα…» αναφέρει ότι η «Αρμονία» είναι συνυφασμένη με την καλοσύνη που είναι η αληθινή φύση του ανθρώπου, την Αγάπη, την αμοιβαιότητα και την αλληλεγγύη. Η «Αρμονία», σημειώνει, βρισκόταν στις «…κατακόμβες της Ρώμης, εκεί όπου ενταφιάστηκε ο Χριστιανισμός, για να αναστηθεί ισχυρός και δυνατός και να θεμελιώσει την ελευθερία… μέχρι που εισήλθαν στους κόλπους του πραγματικοί Φαρισαίοι και μετέτρεψαν τη μεγαλειώδη θεωρία σ’ ένα σάπιο δόγμα, που διακηρύσσουν τώρα από τους άμβωνες όλοι οι υποκριτές και οι πληρωμένοι φονιάδες δια των διαφόρων θρησκευτικών αιρέσεων. Σήμερα, όλη η ανθρωπότητα δονείται από τις αναγεννημένες ιδέες του κοινωνισμού… Η ουτοπία επαληθεύεται. Η ιδέα της αρμονικής κοινωνίας ριζώνει… θα υψωθεί ένα καινούργιο και τέλειο κοινωνικό σύστημα, η «Αρμονία», όπου θα ευτυχήσουν όλοι οι άνθρωποι. Αλλά για να γίνει αυτό, χρειάζεται να φωτιστούν με τον πυρσό της κοινωνικής επιστήμης τα σκοτεινά άντρα της εμπειρικής άγνοιας…»[12]. Η τέλεια αρμονία, όμως, θα επιτευχθεί όταν η τάξη θα ταυτισθεί με την ελευθερία, ενώ στην αρχή απαιτείται η θυσία των ατομικών παθών και ελευθεριών και η αναγνώριση της ανάγκης της καταπίεσης μέσα σε όρια. Ο Ροδοκανάκης, στη λογική της δια βίου εκπαίδευσης που βασίζεται στη συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό, θα ιδρύσει στο σπίτι του την «Ελεύθερη και Μοντέρνα Σχολή». Το ίδιο θα κάνει και ο Μαρίνος Αντύπας στην Κεφαλονιά. Ομοίως, το χριστιανικό σύνθημα «Ο μισείς ετέρω μη ποιήσεις» είναι κοινό στον Αντύπα και στον Ροδοκανάκη. Στους στόχους του δεύτερου είναι η οικουμενική αδελφοσύνη και η εξάλειψη της διχόνοιας και του μίσους που γεννούν τα διάφορα οικονομικά, ταξικά, κομματικά και εθνικά συμφέροντα, αλλά και η απαλοιφή της κακίας, της φτώχιας και της μιζέριας που προκαλούν οι ατέλειες των κοινωνικών θεσμών[13]. Τόσο ο Ροδοκανάκης όσο και ο Αντύπας πιστεύουν ότι η συμπεριφορά του ανθρώπου είναι προϊόν της κοινωνίας που ζει. Γι’ αυτό χρειάζεται μια νέα μορφή κοινωνικής οργάνωσης, όπου το κοινό καλό θα είναι ταυτόσημο με το ατομικό συμφέρον. Οι κοινωνιστές είναι «απόστολοι της κοινωνίας» ικανοί να θυσιαστούν σαν τον Χριστό(Αντύπας) για τα δίκαια του λαού και έχουν ως σύνθημα την αγάπη, τη δικαιοσύνη και την πρόοδο. Στον «μεγάλο Κύκλο» που δημιούργησε ο Ροδοκανάκης συμμετέχουν οργανώσεις και απλοί εργάτες, που δεν ανήκαν σε πολιτικά κόμματα, αλλά και εργοδότες.

Ο Πλωτίνος Ροδακανάκης είναι σχεδόν άγνωστος στην Ελλάδα, αλλά είναι πολύ γνωστός στο Μεξικό (άγαλμά του βρίσκεται σε κεντρική πλατεία της Πόλης του Μεξικού) όπου προσπάθησε να διαδώσει (και να εφαρμόσει) από το 1861 ένα μίγμα σοσιαλιστικών και αναρχικών ιδεών (Σαιν Σιμόν, Προυντόν, Φουριέ, Μπακούνιν) προσαρμοσμένων στην μεξικάνικη πραγματικότητα. Λέγεται δε ότι στην προσπάθειά του «να βρει ένα ηθικό στήριγμα, ενώθηκε με τις ευαγγελικές κοινότητες της περιοχής, ώστε να μπορέσει να πολεμήσει τους ιερείς της καθολικής εκκλησίας, που είχαν συμμαχήσει με την αριστοκρατία και, αντί για ποιμένες, είχαν γίνει δήμιοι του λαού»[14]. Ο Πλωτίνος ουσιαστικά αποδέχτηκε την άποψη των ευαγγελικών στην ίδια τη θεωρητική και ιδεολογική του σκευή και ερμήνευε την εξέλιξη της κοινωνίας και των εθνών ως «θέλημα θεού». Μάλιστα, αποκαλούσε το όραμά του «Χριστιανικό Οικουμενισμό». Για όσους έχουν εντρυφήσει στοιχειωδώς στην ιστορία της Αμερικανικής ηπείρου και στο ρόλο των Ευαγγελικών θα καταλάβει ότι η θεωρία του Ροδακανάκη ήταν σημαντικά επηρεασμένη απ’ αυτούς. Η θεία «Πρόνοια» και η δημοκρατικότητα στο αρχικό προτεσταντικό τελετουργικό ήταν κυρίαρχη. Ας μη ξεχνάμε ότι οι Ευαγγελικοί ήταν προτεστάντες και η συντριπτική θρησκευτική πλειοψηφία στις ΗΠΑ. Συνεπώς, ήταν οι κατ’ εξοχήν αντίπαλοι των καθολικών αποίκων που καταδυνάστευαν τους γηγενείς στο Μεξικό (βέβαια, οι Αμερικανοί προτεστάντες δεν ήταν πιο δημοκρατικοί). Επίσης οφείλουμε να διευκρινίσουμε ότι η θρησκεία στην Αμερική των αποίκων ήταν το μόνο συνεκτικό πολιτιστικό στοιχείο μιας χαοτικής νέας κοινωνίας μεταναστών και οι ευαγγελικοί εκείνης της εποχής σε συνδυασμό με τον περίφημο πολιτικό «πραγματισμό», που διαπιστώνουμε και στον Ροδακανάκη, έπαιξαν αρχικά προοδευτικό και ακολούθως συντηρητικό ρόλο. Στο «μάθημα 5^ο» του Ροδακανάκη (Τέος Ρόμβος, 2005, σελ. 101) διακρίνει κανείς με απόλυτη σαφήνεια τον «Πραγματισμό» του. Αυτόν που αργότερα ανέπτυξαν οι Αμερικανοί, καθιστώντας τον στοιχείο του αμερικανισμού. Πάντως, ο Πλωτίνος εμπνέει και οργανώνει κινητοποιήσεις και εξεγέρσεις. Οι σύντροφοί του σκοτώνονται. Και ο ίδιος εξαφανίζεται μυστηριωδώς.

Το 1884 το αυταρχικό καθεστώς του Πορφίριο Ντίας εξαγοράζει στελέχη των κοινωνιστών και της αγροτικής εξέγερσης στο Μεξικό, όπως η Κάρμεν Ουέρτα. Το ίδιο θα συμβεί και στην Ελλάδα, πέντε χρόνια μετά, όπου ο Κ. Καραπάνος τα βρίσκει με τον βασικό του αντίπαλο Γ. Παχύ. Αλλά το αγροτικό κίνημα, έχοντας προσλάβει πολιτικο-ιδεολογικά χαρακτηριστικά πλέον και σημαία του τον δολοφονημένο αρνητή της τάξης του Μαρίνο Αντύπα, θα συνεχιστεί και θα φθάσει ως την εξέγερση στο Κιλελέρ.