Η μονομαχία Καρλ Πόπερ και Λούντβιχ Βιτγκενστάιν

 Τι συμβαίνει, όταν συναντώνται δύο κορυφαίοι διανοητές που σφράγισαν με το έργο τους τον 20ο αιώνα και είναι αποφασισμένοι να εξοντώσουν ο ένας τον άλλον σε μια πρωτοφανή «φιλοσοφική» μονομαχία; Ο θρύλος -δηλαδή το σχοινί που έγινε τριχιά- θέλει τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν και τον Καρλ Πόππερ να συναντώνται την 25^η Οκτωβρίου 1946 στη Λέσχη Ηθικής Επιστήμης του Κέμπριτζ και υπό το βλέμμα του Μπέρτραντ Ράσελ και άλλων να εγκαταλείπουν τη λεκτική, φιλοσοφική διαμάχη τους και να έρχονται στα χέρια, κρατώντας μάλιστα πυρωμένες μασιές! Με αφορμή το επεισόδιο αυτό και την προσπάθεια αναζήτησης της αλήθειας -και κυρίως του ποιος πραγματικά νίκησε!- οι D. Edmonds και J. Eidinow (δημοσιογράφοι του BBC) αποτυπώνουν με άκρως εκλαϊκευτικό τρόπο τις φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις τις εποχής που διακρίνονταν από ένα τρομερό πάθος, ικανό να φτάσει σε ακρότητες του τύπου «Εγώ δεν τσακώνομαι, πυροβολώ»! 

H "μονομαχία" έγινε από μία παρεξήγηση. Ο Κ. Πόππερ, ο συγγραφέας της «Ανοιχτής κοινωνίας», προσήλθε στη Λέσχη όπου προήδρευε ο Βιτγκενστάιν με σκοπό να τον «εξοντώσει», αλλά χτυπούσε σ’ έναν στόχο που ήδη είχε μετακινηθεί! Ο Βιτγκενστάιν είχε αναθεωρήσει τις απόψεις του. Ο εμπνευστής του λογικού θετικισμού και του κύκλου της Βιέννης, τώρα τον αποδομούσε. Ο ύστερος, αποκαλούμενος, Βιτγκενστάιν δεν είχε καμία σχέση μ’ αυτόν που «χτυπούσε» ο Πόππερ, που αγνοούσε αυτή του τη μετατόπιση. Όταν ο δεύτερος αναφερόταν στην προτεραιότητα των «μεγάλων προβλημάτων» έναντι των «γλωσσικών γρίφων» του πρώτου, ήδη ο τελευταίος είχε μετακινηθεί στις περίφημες «επινοήσεις».

Είναι έκδηλο ότι το βιβλίο είναι ένας ύμνος στον Βιτγκενστάιν, αλλά η θεωρητική αδυναμία των συγγραφέων τους οδηγεί σε λάθος συμπεράσματα. Ο Βιτγκενστάιν μπορεί να είπε ότι «το νόημα προκύπτει από τη χρήση», ότι δηλαδή οι λέξεις έχουν το νόημα που τους αποδίδουμε μέσω των πρακτικών, των συνηθειών και του τρόπου ζωή μας, αλλά δεν είναι οι λέξεις που αντικατοπτρίζουν τον κόσμο. Απλώς στη γλώσσα αποτυπώνεται η συναίνεσή μας για την α ή τη β επινόηση. Υπ’ αυτή την έννοια όλα είναι επινοήσεις «γλωσσικών παιγνιδιών» Τι είναι όμως αυτή η «επινόηση» που αποτυπώνεται στη γλώσσα, τι είναι οι γλωσσικές επινοήσεις; 

Όπως λέει ο Λ. Βιτγκενστάιν στη λεγόμενη ύστερη φιλοσοφία του, ο Φρόιντ δεν ανακάλυψε το ασυνείδητο, αλλά απλώς εισήγαγε όρους όπως «ασύνειδες σκέψεις» και «ασύνειδα κίνητρα» στη γραμματική των ψυχολογικών μας περιγραφών, ούτε ο Τζώρτζ Καντόρ ανακάλυψε την ύπαρξη ενός απείρου πλήθους απειροσυνόλων, αλλά απλώς έδωσε νέο όνομα στη λέξη «άπειρο», οι εν λόγω «καινοτομίες» υιοθετήθηκαν και αποτυπώθηκαν στη γλώσσα γατί ήταν χρήσιμες για τον άνθρωπο. Το ερώτημα είναι ποια έθη και ποιες πρακτικές καθιστούν χρήσιμες αυτές τις επινοήσεις. Αυτό όμως δεν απασχολεί τον Βιτγκενστάιν. Αλλά ούτε και τον Πόππερ, ο οποίος θεωρεί ότι «Η Ιστορία επηρεάζεται από ανακαλύψεις που θα κάνουμε στο μέλλον» και όχι από γλωσσικές επινοήσεις. Αλλά ας δούμε πως περιγράφουν οι συγγραφείς τη μονομαχία: «Η συγκεκριμένη συνάντηση της Λέσχης Ηθικής Επιστήμης (...) περικλείει και ένα τρίτο μυστήριο. Εκτός από τα δύο ερωτήματα... αν δηλαδή είπε ψέματα ο Πόππερ και αν τον έβαλε ο Ράσσελ να τα κάνει όλα αυτά, υπάρχει και ένα τρίτο, το εξής: «Μήπως ο Πόππερ γνώριζε καλύτερα απ’ όσο ήθελε να παραδεχτεί το μεταγενέστερο έργο του Βιτγκενστάιν;». Στην αίθουσα Η13 έδειχνε ιδιαίτερα καλά ενημερωμένος. Παρ’ όλο που η γλώσσα γοήτευε τον Βιτγκενστάιν καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του, η εικόνα της φιλοσοφίας ως «θεραπείας», η αντίληψη ότι ήταν μια δραστηριότητα συγγενική με τη φροϋδική ψυχανάλυση, ανήκει στον ύστερο Βιτγκενστάιν. Το ίδιο και η χρήση του όρου «γρίφοι» -και όλες οι συναφείς μεταφορές, όπως, για παράδειγμα, η ιδέα ότι τα φιλοσοφικά μας προβλήματα είναι «κράμπες» γλωσσολογικής υφής. Ωστόσο, ο Πόππερ επέμεινε αργότερα ότι στόχος του ήταν ο Βιτγκενστάιν 1 και ότι αγνοούσε τον Βιτγκενστάιν 2...». 

Συμπερασματικά, οι δύο συγγραφείς του βιβλίου εκτιμούν ότι ο Πόππερ ξεχνιέται, ενώ ο Βιτγκενστάιν εξακολουθεί να επηρεάζει, όπως στην περίπτωση του Τόμας Κουν, που δημιούργησε τον όρο «αλλαγή παραδείγματος» για να περιγράψει τι συμβαίνει όταν το επιστημονικό πλαίσιο αντίληψης του κόσμου αντικαθίσταται από ένα άλλο, ριζικά διαφορετικό.

Όσο για την περίφημη μάχη με τις πυρωμένες μασιές, αυτή δεν δόθηκε ποτέ, απλώς ήταν μια επινόηση του Πόππερ, την οποία πίστεψε ως «πραγματική πραγματικότητα» και την παρέθεσε ως αλήθεια στην αυτοβιογραφία του! Η μάχη δεν έγινε γιατί ο Βιτγκενστάιν είχε ήδη φύγει!