Στις 15 Οκτωβρίου 1926, γεννιέται στο Πουατιέ της Γαλλίας ο Μισέλ Φουκώ. Οι γονείς του είναι πλούσιοι και του χαρίζουν μια άνετη ζωή. Ωστόσο, ο ίδιος είναι δύσκολο και κλειστό παιδί που συχνά προβληματίζει την οικογένεια με τη συμπεριφορά του.
Μεγαλώνοντας επιλέγει να ακολουθήσει Κλασικές Σπουδές (μελέτη Λατινικών και Αρχαίων Ελληνικών) στο Κολλέγιο του Αγίου Στανισλάου, ενώ το 1946 εγγράφεται στην ENS για να σπουδάσει Φιλοσοφία και Ψυχολογία. Τα χρόνια της φοίτησής του αποδεικνύονται καταλυτικά, καθώς ανακαλύπτει την ομοφυλοφιλία του, εκδηλώνει τάσεις αυτοκτονίας και πειραματίζεται με αλκοόλ και ναρκωτικά.
Το 1952 κατορθώνει να πάρει το πτυχίο του και αποφασίζει να ακολουθήσει ακαδημαϊκή καριέρα. Χάρη στο λαμπρό του μυαλό εργάζεται με επιτυχία σε πανεπιστημιακά ιδρύματα της Γαλλίας και της Σουηδίας αλλά και σε ψυχιατρικές κλινικές. Όντας ανήσυχο πνεύμα, γράφει. Έργα του είναι μεταξύ άλλων τα Τρέλα και Παραλογισμός : Η ιστορία της τρέλας στην Κλασική Εποχή (1961), Επιτήρηση και Τιμωρία : Η γέννηση της φυλακής (1975), Η ιστορία της σεξουαλικότητας (1978-1984), Εξουσία, Γνώση και Ηθική (1987), Οι μη κανονικοί, Ουτοπίες και Ετεροτοπίες, Το μάτι της εξουσίας, Επίσκεψη στη φυλακή Attica.
Του αποδίδουν τον τίτλο του «Επαναστάτη διανοούμενου», αν και ο ίδιος δεν τον αποδέχεται ποτέ. Πραγματεύεται τις έννοιες της εξουσίας και της τιμωρίας, εμφανώς επηρεασμένος από τον Κομμουνισμό, του οποίου έχει υπάρξει θιασώτης για ένα σύντομο χρονικό διάστημα.
Ο λόγος του είναι πυκνός, συχνά δυσνόητος και οπωσδήποτε προκλητικός. Ωστόσο, είναι ο πρώτος που προβλέπει την αναγωγή του σεξ σε εμμονή της κοινωνίας για το μέλλον. Οι επιρροές από τον Νίτσε είναι εμφανείς.
Τι είναι η τρέλα;
Γιατί, τελικά, τρελαινόμαστε; Γιατί οι άγριοι πρόγονοί μας δεν είχαν ψυχικές διαταραχές; Αλλά και γιατί κατά την κλασσική εποχή ο τρελός και ο τραγικός, δηλαδή ο «λογικός», διαλέγονταν, είχαν κοινή γλώσσα, ενώ τώρα όχι; Σήμερα, η τρέλα δεν είναι το σημάδι ενός άλλου κόσμου, εντός της κοινωνίας, αλλά ένα σημάδι του τίποτε. Γι’ αυτό ο εγκλεισμός είναι «μια πράξη εκμηδενισμού του μηδενός». Αλλά γιατί τόση οδύνη, τόσος φόβος, τόση τρέλα;
Τι είναι, τελικά, η τρέλα; Αναζητώ την απάντηση στην «Ιστορία της τρέλας στην κλασική εποχή» του Μισέλ Φουκώ (εκδόσεις Καλέντη). Η προσέγγιση του Φουκώ έχει ως αφετηρία την άποψη του Λακάν σύμφωνα με την οποία η τρέλα, «το παραλήρημα κάτι θέλει να πει». Τι όμως; Είναι η απελευθέρωση του έγκλειστου, του ζωώδους, που έχουμε απωθήσει, μέσω της γλώσσας; Είναι μία απάτη, ένα ξεγέλασμα του φύλακα, που είναι η ηθική του εκάστοτε πολιτισμού; Είναι η κλαγγή των όπλων αυτής της κολοσσιαίας εμφύλιας σύγκρουσης μεταξύ της ψυχής και του σώματος; Καταλήγω ότι μπορεί κανείς να αντιστοιχίσει τα επικρατούντα είδη τρέλας στους ανθρώπους με την κρατούσα τρέλα του πολιτισμού μιας εποχής. Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι η κυρίαρχη μορφή «τρέλας» σήμερα είναι η μανιοκατάθλιψη (διπολική διαταραχή ή όπως αλλιώς τη λένε) που αντιστοιχεί στην τρέλα του σημερινού πολιτισμού, που είναι ο «μανιακός καπιταλισμός», η μεγιστοποίηση του οφέλους, η υπερεπένδυση σε Εγώ, αυτό το «συμφέρον» των επιθυμιών που μας αλλοτριώνει και μας ξεριζώνει, ο Εαυτός-φούσκα, που «σκάει» μπροστά στην έσχατη ματαίωση, η απόσπαση του ανθρώπου από τη φύση και τη φύση του. Οι άγριοι ήταν φυσικοί, οι πολιτισμένοι δεν είμαστε.
«Το είναι του ανθρώπου τίθεται ως υποκείμενο απέναντι στον κόσμο ο οποίος γίνεται πλέον αντιληπτός ως ένα σύστημα αντικειμένων ουσιαστικά ξένο προς τον άνθρωπο, «βουβό» σε ό,τι αφορά τον ύστατο προορισμό του… (Κάποτε) Η ύπαρξη μπορεί να συγκλονιζόταν από βαθύτατους φόβους, αλλά δεν ήταν προβληματική: ο άνθρωπος αναγνώριζε τη φυσική του θέση μέσα στην αμετακίνητη και αδιαμφισβήτητη ιεραρχία των όντων και των πραγμάτων»(Κ. Παπαϊωάννου).
Ο άνθρωπος πλέον τίθεται πέρα και πάνω (ως επιθυμία) από τη Φύση και σε λίγο και από τη φύση του (κλωνοποίηση, ρομπότ με συνείδηση κ.ά.). Η ανθρώπινη ιστορία στο εξής θα είναι μια ιστορία των επιθυμούμενων επιθυμιών, μια ιστορία κατάκτησης της Φύσης (μέσω της επινόησης της «προόδου») και της επιθυμίας των Άλλων. Έτσι, ο άνθρωπος γίνεται θεός στη θέση του Θεού. Κι όταν αυτή η φαντασίωση καταπίπτει μπροστά στο τίποτα, τότε το Εν γίνεται Παν, δηλαδή Φύση.
Τι φοβερό ταξίδι...
ΓΧΠ
Η βιοπολιτική
Με τον όρο «βιοπολιτική» παραπέμπουμε στην έννοια που πρώτος ανέπτυξε ο γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Φουκώ σύμφωνα με την οποία, η πολιτική διαμορφώνει και μορφοποιεί τη ζωή του ανθρώπινου είδους στο σύνολο του. Διακρίνει μεταξύ κλασικού φιλελευθερισμού και νεοφιλελευθερισμού και καταλήγει ότι η «πραγματική» διαφορά μεταξύ των δύο έγκειται στο ότι ενώ στο φιλελευθερισμό του Άνταμ Σμιθ ο στόχος είναι προαγωγή της αυτορρύθμισης του χώρου της αγοράς ως «ελεύθερου χώρου», στην περίπτωση του νεοφιλελευθερισμού το πρόβλημα είναι «να μάθουμε πως μπορεί να ρυθμιστεί η σφαιρική άσκηση της πολιτικής εξουσίας βάσει των αρχών μίας οικονομίας της αγοράς». Από την περίοδο Πινοσέτ στην Χιλή και τη θατσερική Αγγλία μέχρι και τα PIGS της μετα-καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης ξεπηδούν ζωντανές εικόνες του νεοφιλελευθερισμού που ανακινείται ως μια κριτική στην «υπερβολική» διακυβέρνηση - η οποία με πραγματικούς όρους συνήθως εκφράζεται μέσω της συρρίκνωσης του κράτους πρόνοιας και των δομών κοινωνικής φροντίδας αλλά και μέσω των ιδιωτικοποιήσεων δημοσίων αγαθών - αλλά και που ενεργοποιεί ταυτόχρονα μηχανισμούς υπερβολικής «ρύθμισης» όλων των πτυχών της ζωής του πληθυσμού.Ο Φουκώ καταλήγει ότι το βασικό πρόβλημα του φιλελευθερισμού ως μεθοδολογίας διαχείρισης εδράζεται στο ζήτημα της βιοπολιτικής. Είτε ως μορφή συστηματικής και εξονυχιστικής κοινωνικής ρύθμισης από τη γραφειοκρατία, είτε ως ένα μοντέλο μεταφοράς της αγοραίας ορθολογικότητας σε χώρους μη οικονομικούς όπως η οικογένεια, η γεννητικότητα ή αναπαραγωγή και η παραβατικότητα, η βιοπολιτική τέμνει εγκάρσια σχεδόν κάθε μοντέλο φιλελεύθερης διακυβέρνησης, όπου αυτό έχει εφαρμοστεί. Υπό την έννοια αυτή η βιοπολιτική στοχεύει στην απλή επιβίωση του ανθρώπινου είδους, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα μιας ολιγαρχίας. Οι πολιτικές της λιτότητας που εφαρμόζονται στην Ελλάδα και στις χώρες του Ευρωπαϊκού νότου αποτελούν δείγμα της βιοπολιτικής της νέας Ευρώπης. Η νέα ζωή που διαμορφώνεται είναι ταυτισμένη με φόβο και θάνατο. Όπως φάνηκε η ανατροπή της ασκούμενης βιοπολιτικής, δεν θα επιτευχθεί απλά και μόνο με την εκλογή μιας «φιλολαϊκής» αριστερής κυβέρνησης καθώς, όπως έχει επισημάνει και ο Φουκώ, στο νεοφιλελευθερισμό υπάρχει διακυβέρνηση και όχι κυβέρνηση. Η πολιτική σκύβει το κεφάλι στην αγορά – στην παγκόσμια αγορά, που καλείται να τη διαχειριστεί. Το πικρό επιμύθιο είναι ότι δεν υπάρχει καμία κυβέρνηση πουθενά, που να μπορεί να υπάρξει έξω από τους νόμους της αγοράς και της οικονομίας. Για τον Φουκώ το σώμα είναι ο στόχος της άσκησης της εξουσίας ώστε να γίνει πειθήνιο, παραγωγικό, πολιτικά και οικονομικά χρήσιμο. Οι σχέσεις εξουσίας δεν βρίσκονται σε εξωτερική θέση αναφορικά με άλλους τύπους σχέσεων (οικονομικές διαδικασίες, σχέσεις γνώσης, σεξουαλικές σχέσεις) αλλά είναι ενύπαρκτες σ’ αυτές. Είναι το άμεσο αποτέλεσμα των κατανομών, των ανισοτήτων και των ανισορροπιών που εμφανίζονται μέσα σ’ αυτές και αποτελούν αντίστοιχα, τις εσωτερικές προϋποθέσεις αυτών των διαφοροποιήσεων. Οι σχέσεις εξουσίας δεν βρίσκονται σε θέσεις υπερδομής, μ’ ένα ρόλο απαγόρευσης ή επικύρωσης. Εκεί που λειτουργούν παίζουν ένα άμεσα παραγωγικό ρόλο. Ωστόσο τα σημεία αντίστασης είναι παρόντα παντού μέσα στο δίκτυο της εξουσίας. Δεν υπάρχει, επομένως, σε σχέση με την εξουσία ένας τόπος της μεγάλης ‘Αρνησης, καθαρός νόμος της επανάστασης, απλά οι αντιστάσεις αποτελούν τον άλλο όρο στις σχέσεις εξουσίας...
Π.Ψ.
Ο Μισέλ Φουκώ αφήνει την τελευταία του πνοή σε ηλικία μόλις 57 ετών, στις 25 Ιουνίου 1984, στο Παρίσι. Έχει χτυπηθεί από τον ιό του HIV και παρά τη θέλησή του για ζωή αυτή είναι μια μάχη που είναι καταδικασμένος να χάσει.
