Η σημερινή επαρχία Πωγωνίου βρίσκεται στο βόρειο τμήμα του νομού Ιωαννίνων, αποτελείται από 30 περίπου χωριά και χωρίζεται στο άνω και κάτω Πωγώνι. Η επαρχία αυτή αποτελεί μία ξεχωριστή ενότητα στον Ελλαδικό χώρο ως προς το γλωσσικό ιδίωμα, την αρχιτεκτονική, τη φορεσιά, το χορό και κυρίως το τραγούδι (πολυφωνικό). Η μουσικοχορευτική παράδοση του Πωγωνίου είναι πλούσια και έχει τη δική της ιδιομορφία, που οφείλεται σε ιστορικούς, κλιματολογικούς, ανθρωπολογικούς, κοινωνιολογικούς και άλλους παράγοντες.
Το πολυφωνικό τραγούδισμα “a capella” είναι παράδοση με αρχαίες ρίζες. Η προέλευση του πολυφωνικού τραγουδιού δεν είναι με σαφήνεια γνωστή. Σταθμός της εξέλιξης της πολυφωνίας είναι ο 9ος αι. μ.Χ. στην Δυτική Ευρώπη όπου περνά τα στενά όρια της Εκκλησιαστικής μουσικής. Το Πολυφωνικό τραγούδι ακολουθεί την Δωρική πεντατονική ανημίτονη κλίμακα (σειρά πέντε φθόγγων χωρίς την παρουσία ημιτονίων) ενώ η διατήρηση του «ίσου» έχει Βυζαντινές ρίζες. Αντικατοπτρίζει τα κύρια βιώματα του Πωγωνίου: την ξενιτιά, τον αποχωρισμό, την διαίρεση της Ηπείρου, την αγάπη για την φύση. Έχει ομαδικό και φωνητικό χαρακτήρα και στηρίζεται στις ανημίτονες και πεντατονικές μουσικές κλίμακες.
Τα πολυφωνικά συγκροτήματα αποτελούνται από 4 έως 10 άτομα. Ο «Πάρτης» είναι ο πρώτος του συγκροτήματος που ξεκινά-παίρνει το τραγούδι που το γυρίζει ο «Γυριστής» για να κρατήσουν το ίσο οι «Ισοκράτες» που στην ουσία διατηρούν την τονική μελωδία και είναι το πιο σημαντικό κομμάτι της ομάδας. Ο «Κλώστης» της μελωδικής αυτής ομάδας κλώθει σαν το νήμα το τραγούδι ανάμεσα στην τονική και την υποτονική μελωδία. Ο «Γυριστής» και ο «Κλώστης» κόβουν απότομα το τραγούδι δημιουργώντας με τον τελευταίο φθόγγο του «Πάρτη» μία έντονη διαφωνία που είναι και το κύριο χαρακτηριστικό του Πολυφωνικού Τραγουδιού. Το σύνολο της μελωδίας έχει παρ’ όλα αυτά μία αυστηρή αρμονία και μιμείται τα μουσικά όργανα που όμως απουσιάζουν. Το Πολυφωνικό Τραγούδι απαντάται στο Πωγώνι και βασίζεται στην ιστορία και τα βιώματα της πολύπαθης αυτής περιοχής της Ηπείρου. Συναντάμε αντίστοιχα τραγούδια όπως
Της ξενιτιάς («Αλησμονώ και χαίρομαι»)
Μοιρολόγια «Λεμονανθούς σε στόλισα»
Λυρικά της Αγάπης : «Τι κακό έκανα ο καημένος»
Ιστορικά –Αποχωρισμού : «Δεροπολίτισσα»
Δείγμα της δημιουργικότητας και της ευαισθησίας των ανθρώπων αυτής της γης είναι εκτός από το Πωγωνίσιο παραδοσιακό τραγούδι, που είναι μοναδικό στην ελληνική μουσική παράδοση, και ο Πωγωνίσιος χορός. Ο «βαρύς» αυτός χορός έχει επικρατήσει με το όνομα Πωγωνίσιος σε ολόκληρη την Ήπειρο και τη Νότια Αλβανία. Συρτός στα δύο, ο Πρώτος αυτός χορός, ακολουθεί αμέσως μετά το εναρκτήριο μοιρολόι στα ηπειρώτικα γλέντια.
Ο Πωγωνίσιος, είναι ο χορός που συμπυκνώνει για τους Ηπειρώτες την διαχρονική τραγουδιστική και μουσικοχορευτική έκφρασή τους, αφού συμπεριλαμβάνει και αγκαλιάζει την αρχαία Ελληνική παράδοση, με την ανημίτονη πεντατονική κλίμακα, αλλά και τη σύγχρονη μουσική ταυτότητα της περιοχής του Πωγωνίου, που έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την «δωρικότητα», την λιτότητα και την ομαδικότητα. Ο Πωγωνίσιος σκοπός ήταν αρχικά μία «σύνθεση» από πολλές φωνές και με την εμφάνιση των οργάνων, στην πορεία των χρόνων, εξελίχθηκε σε μία «σύνθεση» από πολλά μουσικά όργανα.
Το ιδιόμορφο ύφος του πωγωνίσιου τραγουδιού προέκυψε από τη πολυφωνική αρμονική μελωδία, που συνδυάζεται με την εύθυμη, μελωδική επανάληψη. Είναι μάλιστα ο πιο διαδεδομένος χορός σε όλη την Ήπειρο, αφού οι περισσότεροι χοροί καταλήγουν σ' αυτόν. Είναι χορός με έντονη σούστα (ανεβοκατέβασμα του κορμού) σε όλα τα βήματα και χορεύεται και από γυναίκες και από άντρες, αποτυπώνοντας με απαράμιλλη ομορφιά την ισορροπία και τα όρια της έκφρασης ανάμεσα στον άντρα και στη γυναίκα. Η πανέμορφη γυναικεία πωγωνίσια στολή μάλιστα είναι εκείνη που επιβεβαιώνει την σεμνή και λυγερή γυναικεία έκφραση, αλλά και την αισθητική ποιότητα της περιοχής.
Οι χορευτές και χορεύτριες έχουν το σώμα τους τοποθετημένο έτσι ώστε να βλέπει το κέντρο του κύκλου. Η πρώτη γυναίκα με τον τελευταίο άνδρα χρησιμοποιεί μαντήλι προκειμένου να κρατηθεί. Η λαβή των ανδρών είναι από τις παλάμες με τα χέρια ελεύθερα αφημένα κάτω και μόνον το αριστερό χέρι του πρώτου και το δεξί του δεύτερου είναι σηκωμένα επάνω. Η μουσική του Πωγωνίσιου διαφέρει από χωριό σε χωριό. Αλλού παίζουν βαριά και κοφτά, αλλού πιο γρήγορα χρησιμοποιώντας πολλές νότες για να στολίσουν το κομμάτι, κι αλλού παίζουν απλά, "μπατζίτικα" όπως λένε, προκειμένου να δώσουν γλύκα και παράπονο. Υπάρχουν χιλιάδες πωγωνίσια τραγούδια που δεν φτιάχτηκαν τα τελευταία χρόνια, αλλά είναι παλιά. Οι χοροί εκφράζουν πολλές πλευρές της ψυχής των Πωγωνήσιων, με μεγαλοπρεπές βήμα και πρωτότυπο τραγούδισμα.
