Πατριώτης ναι, εθνικιστής ποτέ

Ανάμεσα στην αγάπη για την πατρίδα και στον εθνικισμό υπάρχει η ίδια διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στην ευγένεια της ανθρώπινης αγάπης για ένα ανθρώπινο δημιούργημα και της κτηνώδους ασέλγειας ή της νοσηρής ακολασίας ή του εγωιστικού καπρίτσιου, έγραφε ο φιλόσοφος, ιστορικός και πολιτικός Μπενεντέττο Κρότσε το 1943 και ο λόγος του ακούγεται όσο ποτέ επίκαιρος, σε μια εποχή που τα φαντάσματα του Μουσολίνι και του Χίτλερ, στο όνομα της "πατρίδας", καταπολεμούν την ιδεολογική και πολιτισμική διαφορετικότητα, με σκοπό την επίτευξη ομοιομορφίας και πολιτιστικής "καθαρότητας".

Πατριωτισμός είναι εκείνο το υψηλό συναίσθημα της αγάπης προς την πατρίδα και σε ό,τι αυτή εκφράζει, ζωτικό χώρο, ήθη και έθιμα, γλώσσα, ιστορία, σύμβολα. Η πατρίδα για τον άνθρωπο είναι βιωματική εμπειρία οικειότητας: οικείος χώρος ζωής, σχέσεις αμεσότητας, δεσμοί και φιλίες, αγαπημένοι νεκροί, δέσιμο της μνήμης με το χώρο, ένταξη στη γλώσσα, μετοχή στην παραδομένη από γενιά σε γενιά πείρα... Πατριωτισμός είναι πολύ απλά το να αγαπάς την πατρίδα σου όπως αγαπάς το σπίτι σου. Στη Γερμανία ο Γιούργκεν Χάμπερμας ανέπτυξε πριν από μερικά χρόνια την έννοια του συνταγματικού πατριωτισμού, δηλαδή ενός πατριωτισμού που βασίζεται όχι πλέον στην πρόσδεση σε μια κουλτούρα, σε μια εθνική ομάδα και σε μια κοινή μοίρα, αλλά πάνω σε οικουμενικές πολιτικές αξίες -ελευθερία, δημοκρατία, ισότητα- που επικυρώνονται από το σύνταγμα μιας χώρας. Πιο συγκεκριμένα, ο πατριωτισμός εκδηλώνεται με πολλές μορφές: ως συνειδητή και ενεργός πολιτική στράτευση, ως προάσπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος, ως εκούσια υπακοή στους νόμους, ως σεβασμός στα μνημεία και στους ιστορικούς τόπους, στις παραδόσεις και την ιστορία, ως αγάπη για τη γλώσσα, ως συμμετοχή στους εθνικούς αγώνες, ως διάθεση όλων των υλικών, ηθικών και πνευματικών δυνάμεων των πολιτών για την ελευθερία και την ευημερία της.

Η έννοια του πατριωτισμού επανεμφανίζεται στην Αγγλία στα τέλη του 17ου αιώνα, στη διάρκεια της Ένδοξης επανάστασης και ύστερα από αυτήν. "Πατριώτες" είναι εκείνοι που "σκότωσαν τον τύραννο" και έχυσαν το αίμα τους για να διεκδικήσουν την "ελευθερία του λαού". Το 18ο αιώνα, ο Μοντεσκιέ ορίζει την πολιτική αρετή ως αγάπη για την πατρίδα, δηλαδή αγάπη για την ισότητα, εννοώντας ως αγάπη για την πατρίδα την αγάπη για τους νόμους και τους θεσμούς που προστατεύουν την πολιτική ελευθερία. Πατρίδα, εξηγεί η "Εγκυκλοπαίδεια", δεν σημαίνει, όπως το θέλει η τρέχουσα αντίληψη, τον τόπο στον οποίο γεννηθήκαμε, αλλά ένα ελεύθερο κράτος, του οποίου είμαστε μέλη και του οποίου οι νόμοι προστατεύουν την ευτυχία και την ελευθερία μας. Η πατρίδα είναι ακόμη συνώνυμο της δημοκρατίας. Μπορούν να λένε ότι έχουν μια χώρα, εξηγεί ο Ρουσό, αλλά όχι μια πατρίδα, γιατί η πατρίδα υπάρχει μόνο αν υπάρχει η ελευθερία και αν υπάρχουν πολίτες, δηλαδή σε μια δημοκρατία.  Στην Αγγλία, στις Η.Π.Α. και στη Γαλλία, δηλαδή στις χώρες που συνέβαλαν ιδιαίτερα στη γέννηση της σύγχρονης δημοκρατίας, ο όρος "πατριώτης" υπήρξε για αιώνες συνώνυμο του πολίτη που υπερασπίζεται την κοινή ελευθερία, τους νόμους, το σύνταγμα, ενάντια στην τυραννία και τη διαφθορά.

Εάν ο πατριωτισμός είναι "αλήθεια", ο εθνικισμός είναι "επιθυμητική ψευδαίσθηση". Εθνικισμός είναι η προσπάθεια (τάση, κίνηση, ρεύμα) να επιβληθεί με συνέπεια το ιδεολόγημα του έθνους". Να αποκατασταθεί ή να εξυμνηθεί η συνεπής φυλετική ομοιογένεια ή να εξασφαλιστεί φυλετική "καθαρότητα", να επιβληθεί κρατικά ένα "επίσημο" γλωσσικό ιδίωμα, να δημιουργηθεί μια "εθνική ιστορία" έστω και με προκρούστειες αυθαιρεσίες. Ως όρος ο εθνικισμός γεννιέται με τον Χέρντερ, που τον χρησιμοποιεί με την έννοια της πρόσδεσης στη δική του γη, της πνευματικής αυτάρκειας, της υπεράσπισης της δικής του πολιτιστικής παράδοσης, ενάντια σε μολύνσεις, αναμείξεις και εισβολές ξένων στοιχείων. Αυτό που ο Διαφωτισμός στιγμάτιζε ως προκατάληψη και πνευματική στενότητα, γίνεται με τον Χέρντερ αξία : Ονομάστε το έστω προκατάληψη, απλοϊκότητα, περιορισμένο εθνικισμό, αλλά η προκατάληψη είναι ωφέλιμη, μας κάνει ευτυχείς, ωθεί τους λαούς προς το κέντρο τους, τους κάνει πιο στέρεους, πιο γόνιμους με το δικό τους τρόπο και επομένως πιο ευτυχισμένους στις κλίσεις τους και στους σκοπούς τους. Βέβαια, εκτός από τον πολιτικό εθνικισμό που επιδιώκει την επέκταση της εθνικής επιρροής πέρα από τα πολιτικά όρια, υπάρχουν και άλλα είδη εθνικισμού: Ο πνευματικός εθνικισμός που δηλώνει την τάση προς επιβολή του ιδιαίτερου πολιτισμού εντός των ορίων του αποκλείοντας το συγχρωτισμό με άλλα πνευματικά ρεύματα που προέρχονται από την αλλοδαπή. Ο κοινωνικός εθνικισμός που σημαίνει αποκλεισμός από δεσμούς οικογενειακούς και κοινωνικές σχέσεις στοιχείων αλλοεθνών. Ο οικονομικός εθνικισμός ως προτίμηση από το έθνος των αγαθών που παράγει το ίδιο με ταυτόχρονο αποκλεισμό σε προϊόντα άλλων χωρών. Ο θρησκευτικός εθνικισμός που απαιτεί σύμπτωση έθνους και θρησκείας και εκδηλώνεται με τυφλό μίσος ενάντια στους αλλόθρησκους ή σε αυτούς που ανήκουν σε διαφορετική εκκλησία.

Ο πατριωτισμός είναι αγάπη οικουμενικών αξιών, όπως η ελευθερία και οι νόμοι ή το σύνταγμα, ενώ ο εθνικισμός είναι πρόσδεση σε μια ιδιαίτερη κουλτούρα. Ο πατριωτισμός, αποδίδοντας προτεραιότητα στην κοινή ελευθερία, αναγνωρίζει υποχρεωτικά την αξία της ιδιαίτερης κουλτούρας ενός λαού, ενώ ο εθνικισμός, στο βαθμό που θεωρεί την πολιτιστική ενότητα ανώτατη αξία, δεν χρειάζεται την ελευθερία. Εχθροί του πατριώτη είναι η τυραννία και η διαφθορά. Εχθροί του εθνικιστή είναι η διαφορετικότητα ή η πολιτιστική, θρησκευτική, εθνική μόλυνση. Ενώ η πατρίδα για το δημοκρατικό πατριωτισμό δεν μπορεί να συνυπάρχει με την τυραννία και το δεσποτισμό, τίποτα δεν εμποδίζει τον εθνικιστή να ζει την πληρότητα της ιδιαίτερης κουλτούρας του σε ένα δεσποτικό ή τυραννικό καθεστώς. Ο εθνικιστής εξαίρει την καθαρότητα των ηθών ως θεμέλιο του εθνικού μεγαλείου. Ο πατριωτισμός είναι ακριβώς το αντίθετο του θαυμασμού για την πολιτιστική ομοιογένεια και το μεγαλείο του έθνους. Είναι μάλλον, όπως εξήγησε η Σιμόν Βέιλ μια μορφή συμπάθειας που νιώθουμε για αγαπημένα πρόσωπα ή πράγματα, των οποίων αντιλαμβανόμαστε την ομορφιά και την ευθραυστότητα.

Ο εθνικισμός θεωρείται επιζήμια για την πατρίδα στάση. Τα παραδείγματα περισσεύουν: διεκδικούνται εδάφη με τη λογική των ποσοστών της πληθυσμιακής υπεροχής, ξεριζώνονται πληθυσμοί από πανάρχαιες πατρογονικές εστίες, διώκονται μειονότητες για την επίτευξη εθνοκάθαρσης, με φρικιαστικές γενοκτονίες επιδιώκεται φυλετική ή και ιδεολογική ομοιογένεια, καθώς ο εθνικισμός μάχεται για την πολιτιστική καθαρότητα και την ομοιογένεια ενός λαού, αποκλείοντας και καταπολεμώντας τη διαφορετικότητα. Επίσης, αναμοχλεύονται πάθη και γίνονται ρατσιστικές διακρίσεις κυρίως εναντίον των ξένων, υπονομεύεται η ομοψυχία και η συνοχή των πολιτών, οξύνονται οι σχέσεις μεταξύ των κρατών, που συχνά οδηγούνται σε πόλεμο, και συνεπώς, κλονίζονται τα θεμέλια του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Κοντολογίς, μπορεί και πρέπει να είμαστε πατριώτες, γιατί ο αληθινός πατριωτισμός είναι η βάση εκείνης της πολιτικής αρετής που είναι αναγκαία στη δημοκρατία και γιατί ο πατριωτισμός είναι πιθανόν το πιο ισχυρό αντίδοτο στον εθνικισμό. Αυτό που απαιτείται είναι κατάλληλη αγωγή, ώστε τα πατριωτικά ιδεώδη να είναι ταυτόχρονα και δημοκρατικά ιδεώδη.