Κάφκα: Εγώ συνίσταμαι από λογοτεχνία

Φ. ΚΑΦΚΑ: ΓΡΑΜΜΑ ΣΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ

Νοέμβριος 1919. Ο Κάφκα νοικιάζει ένα δωμάτιο στην πανσιόν “Stüdl”, πενήντα χιλιόμετρα βόρεια της Πράγας, και επί εννέα ημέρες γράφει ένα γράμμα στον εξηνταεπτάχρονο πατέρα του, με τον οποίο ζει ακόμα στο ίδιο διαμέρισμα.

«Πολυαγαπημένε πατέρα,

Πρόσφατα με ρώτησες κάποια φορά γιατί ισχυρίζομαι πως σε φοβάμαι. Εγώ δεν ήξερα, ως συνήθως, τι να σου απαντήσω, εν μέρει ακριβώς λόγω του φόβου που νιώθω για σένα, εν μέρει επειδή στην αιτιολόγηση του φόβου αυτού συγκαταλέγονται πάρα πολλές λεπτομέρειες, που εν τη ρύμη του λόγου εγώ ούτε κατά το ήμισυ δεν θα μπορούσα να τις συγκρατήσω. Κι αν εδώ προσπαθώ να σου απαντήσω γραπτώς, μόνο ανολοκλήρωτο κατά πολύ θα αποβεί και τούτο, επειδή και κατά τη γραφή ο φόβος και οι συνέπειές του με κωλύουν έναντί σου κι επειδή το μέγεθος του υλικού εν γένει υπερβαίνει κατά πολύ τη μνήμη μου και το λογικό μου.

Για σένα το ζήτημα αποδεικνυόταν πάντοτε πολύ απλό, τουλάχιστον στον βαθμό που μιλούσες εσύ γι’ αυτό ενώπιόν μου και, αδιακρίτως, ενώπιον πολλών άλλων. Εσένα σου φαινόταν να είναι κάπως έτσι: Εσύ εργαζόσουν σκληρά σ’ όλη σου τη ζωή, τα πάντα για τα παιδιά σου, προ πάντων για εμένα τα θυσίαζες, εγώ έκαμνα συνεπώς «ζωή χαρισάμενη… Εν πάση περιπτώσει εμείς ήμαστε τόσο διαφορετικοί και μέσα στη διαφορετικότητα αυτή τόσο επικίνδυνοι ο ένας για τον άλλον, που, αν είχε θελήσει να υπολογίσει κανείς εκ των προτέρων πώς θα συμπεριφερόμαστε ο ένας στον άλλον, εγώ, το αργά-αργά αναπτυσσόμενο παιδί, κι εσύ, ο ολοκληρωμένος άνδρας, θα μπορούσε να είχε υποθέσει πως εσύ απλώς θα με ποδοπατούσες μέχρι που δεν θ’ απέμενε τίποτε από μένα…

Θα ήμουν ευτυχισμένος αν Σε είχα φίλο, διευθυντή, θείο, παππού, ακόμα και πεθερό. Μόνο ως πατέρας ήσουν τόσο σκληρός για ‘μένα», έγραφε… Μια νύχτα, κλαίγοντας συνεχώς, ζητούσα νερό. Φυσικά δεν διψούσα πολύ, αλλά ήθελα να σας εκνευρίσω και να περάσω την ώρα μου. Ύστερα από μερικές άγριες απειλές, οι οποίες έμειναν χωρίς αποτέλεσμα, αρπάζοντάς με από το κρεβάτι με έσυρες στο μπαλκόνι και με άφησες για λίγο εκεί, με το νυχτικό μου, μπροστά στην κλειστή πόρτα. … Τα χρόνια πέρασαν, αλλά εγώ υπέφερα πάντοτε από την φρικιαστική εικόνα ενός τεράστιου πατέρα, που ήταν για μένα η ενσάρκωση της δικαιοσύνης, να έρχεται την νύχτα κατά πάνω μου και χωρίς αιτία να με πετά από το κρεβάτι στο μπαλκόνι. Έτσι αποδείκνυε πόσο μηδαμινός φάνταζα στα μάτια του. Το γεγονός αυτό αποτέλεσε τότε μια μικρή αρχή, όμως το αίσθημα της μηδαμινότητας, που τόσο συχνά με κυριεύει, οφείλει πολλά στην επιρροή σου... Εγώ χρειαζόμουν λίγην ενθάρρυνση, λίγην ευγένεια, λίγο άνοιγμα του δρόμου μου, αντί γι’ αυτό εσύ μου τον έφραζες, με την καλή πρόθεση βέβαια να πάρω άλλον δρόμο. Αλλά για ’κείνα δεν έκαμνα εγώ. Μ’ ενθάρρυνες λ.χ., όποτε χαιρετούσα και παρήλαυνα καλά, αλλά εγώ δεν ήμουν μελλοντικός στρατιώτης, ή μ’ ενθάρρυνες, όποτε μπορούσα να τρώγω πολύ ή να πίνω μάλιστα και μπύρα επιπλέον, ή όποτε μπορούσα να τραγουδώ επαναλαμβάνοντας τραγούδια χωρίς να τά ’χω καταλάβει, ή να ψιττακίζω τις δικές σου τις αγαπημένες τις εκφράσεις, αλλά τίποτε απ’ αυτά δεν ήταν για το μέλλον το δικό μου. Εσύ αποκτούσες για μένα την αινιγματικότητα που έχουν όλοι οι τύραννοι που το δίκιο τους εδράζεται στο πρόσωπό τους, κι όχι στη σκέψη. Τουλάχιστον έτσι φαινόταν σ’ εμένα.

( Φραντς Κάφκα Γράμμα στον πατέρα, μτφρ. Φαίδων Καλαμαράς, εκδ. Νεφέλη)

Το «Γράμμα στον πατέρα» είναι από τα αγαπημένα μου βιβλία και για αυτό το συνιστώ. θεωρείται σήμερα η βάση του μοντέρνου στη λογοτεχνία. Ο Κάφκα, αδύναμος και μικροκαμωμένος ως παιδί, παρουσιάζει στο γράμμα έναν πατέρα που γελάει με κακία, έναν άντρα ειρωνικό, οξύθυμο, με επιβλητική κορμοστασιά, διαρκή κακοκεφιά και εθισμό στην κυριαρχία. Κάθε φορά που έδινε στον πατέρα του ένα καινούριο βιβλίο που είχε γράψει, η απάντηση που λάμβανε ήταν: «Βάλ’ το στο κομοδίνο.» Δεν γνωρίζουμε αν είχε διαβάσει ποτέ κάτι από αυτά που έγραψε ο γιος του. Το «Γράμμα στον πατέρα» δεν έφτασε ποτέ στον παραλήπτη του. Σε όλο το βιβλίο, ο πατέρας περιγράφεται ως αυστηρός και αυταρχικός, μόνιμη πηγή απαγορεύσεων, απειλών και ματαιώσεων. Ο Κάφκα φοβάται τον ανταγωνισμό μαζί του και έχει διαρκώς το αίσθημα ότι ταπεινώνεται ή ότι απειλείται από τα υποτιμητικά σχόλια εις βάρος του. Από πολύ νωρίς, η πατρική εστία του δημιουργεί έντονα αισθήματα έλξης και απώθησης ταυτόχρονα. Διακατέχεται από το φόβο ότι θα εκδιωχθεί απ’ αυτήν, ότι θα χάσει την αγάπη και την προστασία του πατέρα ενώ παράλληλα ποθεί, όπως όλα τα κακοποιημένα τέκνα, να αποδεσμευτεί απ’ αυτόν. Ο Κάφκα θα περάσει το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην πατρική εστία, στην παλιά πόλη της Πράγας, βιώνοντας συνεχώς τα αντικρουόμενα αυτά αισθήματα, ποθώντας δηλαδή να την εγκαταλείψει αλλά και αναζητώντας σ’ αυτήν ένα καταφύγιο. Σιωπηλός, ακοινώνητος, υποχόνδριος, ζει τον περισσότερο καιρό αποκομμένος από φίλους και συγγενείς, αποφεύγει τις συναναστροφές, αποζητά μια ζωή ασκητική.

Ο Φραντς Κάφκα γεννιέται στις 3 Ιουλίου 1883 στην Πράγα, την πρωτεύουσα της Βοημίας, τμήματος τότε της Αυστροουγγαρίας, μέσα σε εύπορη οικογένεια εβραϊκής καταγωγής. Ήταν το μεγαλύτερο από τα έξι παιδιά της οικογένειας, αν και την παιδική του ηλικία θα τη στοίχειωνε ο θάνατος των δύο αδερφών του, όπως βέβαια και η θυελλώδης σχέση του με τον πατέρα του. Ο ευκατάστατος υφασματέμπορος ονειρευόταν μια άλλη ζωή για τον γιο του και δεν κατάλαβε ποτέ το όνειρό του να γίνει συγγραφέας, όπως εξάλλου έκανε και η στοργική μητέρα του, η οποία όμως δεν συμμεριζόταν επίσης τη δημιουργική πλευρά του ευαίσθητου νεαρού.  Ήταν ενήμερος για τις μελέτες του Φρόιντ σχετικά με το οιδιπόδειο, τον ανταγωνισμό με τον πατέρα. Η αρχική εκείνη ανάμνηση που αποτυπώνει τα ασύμβατα αισθήματά του ως προς την πατρική εστία ανιχνεύεται σε όλα τα έργα του.Τα έργα του Κάφκα αποτέλεσαν ένα είδος συμβόλου της αγωνίας του σύγχρονου ανθρώπου, μέσω της επαναλαμβανόμενης περιγραφής ενός ασφυκτικού, γραφειοκρατικού και συχνά παράλογου περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο δρουν οι ήρωες του.

 Η δίκη και η καταδίκη του Γιόζεφ Κ. για ένα έγκλημα που δεν διέπραξε ή τουλάχιστον που δεν γνώριζε ότι διέπραξε, είναι μια ανοιχτή κριτική του συγγραφέα στη δύναμη της εξουσίας. Υπήρξε μεγάλος ποιητής και ανατόμος ταυτόχρονα της ακατάβλητης υπαρξιακής αγωνίας που στοιχειώνει τις καθημερινές σκέψεις και τα μύχια συναισθήματα του ανθρώπου. Παρουσιάζει τους άκαμπτους  κρατικούς μηχανισμούς και εναντιώνεται στην εξουσία, όπως φαίνεται και από τον θαυμασμό του για τον Κροπότκιν. Ο Κάφκα μεταμορφώνει, αναπλάθει την πραγματικότητα που βιώνει δημιουργώντας, σύμφωνα με τον Κούντερα, «την άκρως ποιητική εικόνα ενός άκρως α-ποιητικού κόσμου». Ο όρος καφκικό, που έχει καθιερωθεί ως ορολογία, συμπυκνώνει την ατμόσφαιρα που αποπνέει το σύνολο του έργου του και χρησιμοποιείται σήμερα για τον χαρακτηρισμό κάθε έργου τέχνης που εμφανίζει κοινά χαρακτηριστικά.

Οι υπαρξιστές βλέπουν το περιβάλλον ενοχής και απελπισίας του Κάφκα ως έδαφος για αυθεντική ύπαρξη. Άλλοι βλέπουν τις νευρωτικές σχέσεις με τον πατέρα του ως το κέντρο του όλου έργου του. Οι ορθόδοξοι μαρξιστές κριτικοί τον έχουν αποκηρύξει δυστυχώς γι’ αυτό το στοιχείο ως «μικρομπουρζουά σε παρακμή». Υπάρχουν «στοιχεία» γι’ αυτές τις ερμηνείες και στα έργα του και στα ημερολόγιά του, αλλά το έργο του Κάφκα ξεπερνά όλα αυτά και βρίσκεται πάνω από αυτές τις ερμηνείες. Στο έργο του έχουν δοθεί πολλές ερμηνείες θεολογικο-φιλοσοφικές, ιστορικο-κοινωνικές και ψυχαναλυτικές. Καμία όμως δεν θα μπορέσει ίσως να εξαντλήσει ένα πρόβλημα τόσο πολύπλοκο όπως είναι το πρόβλημα της υπαρξιακής αγωνίας και του άγχους του σύγχρονου ανθρώπου που ο ίδιος αριστοτεχνικά αποτύπωσε στο έργο του. Ο ίδιος είπε «Εγώ δεν έχω κάποιο λογοτεχνικό ενδιαφέρον, αλλά αντιθέτως εγώ συνίσταμαι από λογοτεχνία, δεν είμαι τίποτε άλλο και δεν μπορώ να είμαι τίποτε άλλο».

Για τον τσέχο συγγραφέα Φραντς Κάφκα ύπαρξη σημαίνει ενοχή. Έζησε όλα του τα χρόνια στη σκιά ενός επιβλητικού πατέρα αναζητώντας τρόπους που θα απελευθέρωναν το εγκλωβισμένο παιδί μέσα του. Το 1924, λίγο μετά τα σαράντα του χρόνια,  προσβλήθηκε από φυματίωση και πέθανε. Και  αν δεν ήταν ο φίλος του, Μαξ Μπροντ, που δεν σεβάστηκε την επιθυμία του συγγραφέα να καταστραφεί το σύνολο του έργου του μετά τον πρόωρο θάνατό του από φυματίωση, κανείς δεν θα γνώριζε τον λογοτέχνη που άλλαξε την ιστορία της γραφής, με το σκοτεινό και απειλητικό του σύμπαν: η «Δίκη», ο «Πύργος» και η «Αμερική» θα παρέμεναν για πάντα εκεί που τα προόριζε ο συντάκτης τους, στο  σκοτάδι… Ο  Μπρεχτ είπε για τον μεγάλο συγγραφέα:«Ο Κάφκα περιέγραψε με αξιοθαύμαστη εικονοκλαστική δύναμη τα μελλοντικά στρατόπεδα συγκέντρωσης, τη μελλοντική αστάθεια του νόμου, το μελλοντικό απολυταρχισμό του κρατικού απαράτ.»