Η Φλωρεντία την εποχή του Δάντη (*)

        Ενώ εορταζόταν στη Ρώμη το Ιωβηλαίο του 1300, ο φλωρεντινός χρονικογράφος Τζιοβάννι Βιλλάνι (1276-1348), «θεωρώντας ότι η πόλη μας η Φλωρεντία, δημιούργημα και κόρη της Ρώμης, βρισκόταν στο απόγειό της για να ακολουθήσει μεγαλειώδη επιτεύγματα, επειδή η Ρώμη παρήκμαζε» (Χρονικό, VII, 36),  αποφάσιζε ν’ αρχίσει τη συγγραφή του Χρονικού. Με τον Βιλλάνι αρχίζει ο μύθος της Φλωρεντίας που οι συγγραφείς της φλωρεντινής αναγέννησης θα την φέρουν στην κορυφή ώστε να αποκαλέσουν την πόλη τους «νέα Αθήνα». Για την ώρα ο Βιλλάνι είναι ο πιο μετριοπαθής, αν και δεν χάνει την ευκαιρία να συγκρίνει τη δύναμη της Φλωρεντίας μ’ εκείνη των άλλων πόλεων, ακόμη και με ορισμένα βασίλεια, όπως στην περιγραφή του 1338, όπου διαβεβαιώνει ότι τα έσοδα της πόλης του είναι μεγαλύτερα από εκείνα του βασιλιά Ροβέρτου της Νάπολης ή του βασιλιά της Σικελίας ή εκείνου της Αραγονίας, και ότι ο ταξιδιώτης που ανακαλύπτει για πρώτη φορά «τα πλούσια κτήρια και τα όμορφα παλάτια που βρίσκονταν έξω από την πόλη, γύρω στα τρία μίλια» (Χρονικό, XI, 94) πιστεύει ότι έφτασε την αίγλη της Ρώμης. Έτσι, όταν αρχίζει να διαγράφει το πορτρέτο του Δάντη, αντιλαμβάνεται ότι βρίσκεται μπροστά στον μεγαλύτερο συγγραφέα που η Φλωρεντία δώρισε στην Ιταλία (Χρονικό, IX, 136).

        Και ακριβώς ο Δάντης είναι ένας από τους λίγους φλωρεντινούς της εποχής που δεν συμμερίζεται τον θαυμασμό γι’ αυτή την πόλη. Φυσικά είχε πολλούς λόγους για να αισθάνεται αυτή την εχθρότητα προς τη γενέθλια πόλη, αλλά αυτό το συναίσθημά του δεν γνωρίζει όρια. Από τα εβδομήντα εννέα πρόσωπα που τοποθετεί στην Κόλαση τα τριάντα δύο είναι φλωρεντινοί. Αντίθετα, συναντά μόλις τρεις στο Καθαρτήριο και μόνο δύο στον Παράδεισο, μεταξύ των οποίων ένας είναι προ-προ πάππος του. Γιατί όμως αυτή του η αυστηρότητα; Γιατί η Φλωρεντία είναι, εδώ και δύο ή τρεις γενιές, γεμάτη «ζήλια και τσιγκουνιά κι αλαζονεία (Κόλαση, VI, 74, και XV, 68). Αυτά τα τρία αμαρτήματα είναι τα ίδια που ονομάτισε συμβολικά στο πρώτο τραγούδι της Κόλασης, με τα τρία θηρία (λεοπάρδαλη, λέοντα, λύκαινα) που τον εμποδίζουν να ανεβεί στον λόφο της σωτηρίας.   Ο Δάντης επίσης στιγματίζει τη φιληδονία, τη λαιμαργία, τη σπατάλη, την υποκρισία, την αδικία, την πολιτική ανευθυνότητα, την άκρατη επιθυμία για κάθε νεοτερισμό, την αστάθεια των κομμάτων, τα μίση και τις διαμάχες, ακόμη και την οικονομική ευμάρεια της πόλης του που συμβολίζεται από το χρυσό φιορίνι που του φαινόταν «…το άνομο λουλούδι / που πρόβατα κι αρνιά παραστρατίζει / αφού τον λύκο έκανε τσοπάνη» (Παράδεισος, IX, 130-132).

        Αυτή η αδιάλλακτη αποστροφή βρίσκεται στην απόλυτη αντίθεση της Φλωρεντίας στα σχέδια του αυτοκράτορα Αρίγου (Ερρίκου) του 7^ου του Λουξεμβούργου και στη διαρκή υποστήριξη στους πάπες στους οποίους ο Δάντης καταλογίζει μόνο σκοτεινά και άθλια κίνητρα.

        Ανάμεσα στον εκθειασμό του χρονικογράφου και τα αναθέματα του ποιητή είναι εύκολο για τον ιστορικό να διατρέξει μια μέση οδό που είναι εκείνη του λελογισμένου θαυμασμού προς μια πόλη που, ήδη την εποχή του Δάντη, έπαιξε έναν σημαντικό ρόλο στην ιταλική και ευρωπαϊκή πολιτική και πνευματική ιστορία.

(*)Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ

 (**) 700 χρόνια από το θάνατο του Δάντη (1265-1321)