Η σημασία των λέξεων(*)

        Είναι εξαιρετικά δύσκολο να φανταστούμε κάποιον που περνά το χρόνο του διαβάζοντας ένα λεξικό, χωρίς να μπούμε στον πειρασμό να χαμογελάσουμε. Ένα λεξικό το ξεφυλλίζουμε όταν θέλουμε να ελέγξουμε μια ετυμολογία, να λύσουμε ένα σταυρόλεξο ή να ψάξουμε ένα συνώνυμο∙ όμως η ιδέα να ανατρέχουμε σ’ έναν κατάλογο ορισμών με το ίδιο ενδιαφέρον που διαβάζουμε τις σελίδες ενός μυθιστορήματος φαίνεται, από μια πρώτη ματιά, μάλλον ερασιτεχνική. Αυτή η «φυσιολογική» αντίδραση είναι προϊόν μιας μάχης που αρχίσαμε και νικήσαμε μέσα στη γλώσσα και ενάντια στη γλώσσα∙ ή καλύτερα, μια μάχη που κερδίσαμε ακόμη κι αν δεν γνωρίζαμε την ύπαρξή της.  

          Οι λέξεις δεν είναι ουδέτερες. Συχνά έχουν σημαντικές παρηχήσεις, υποδηλώνουν κεντρικά στοιχεία της ύπαρξής μας∙ η χρήση τους μας εμπλέκει συναισθηματικά και νοητικά. Το να τις κάνουμε κτήμα μας, να καθορίσουμε το νόημά τους, είναι ένας ύπουλος αλλά και ικανότατος τρόπος για να επιβάλουμε μια κάποια ρητορική, και μέσω αυτής σημαντικές και ποιοτικές επιλογές. Όταν μισθοφόροι δίχως αναστολές, φρουροί ενός αντιδραστικού και καταπιεστικού συστήματος, ονοματίζονται ως μαχητές για την ελευθερία και η γκρανκάσα των μέσων επικοινωνίας διαδίδει αυτή τους την ιδιότητα σ’ ολόκληρο τον κόσμο, τι πρέπει να κάνει αυτός που αντιτίθεται σ’ αυτό το σύστημα; Θα δηλώσει αντίθετος στην ελευθερία; Θ’ αναζητήσει έναν νέο όρο με τον οποίο θα εκδηλώσει τις απόψεις του και τα πάθη του; Θα εγκαταλείψει στα χέρια των αντιπάλων μια λέξη τόσο πλούσια σε ιστορία και σε αξίες όπως η «ελευθερία»;

          Η προφανής απάντηση είναι: Όχι. Για λέξεις σαν κι αυτή πρέπει να παλέψουμε∙ η σημασία τους είναι ένα πολιτικό πρόβλημα, πεδίο μιας διαρκούς αντιπαράθεσης ανάμεσα σε αντίθετα συμφέροντα. Και θα πρέπει να παλέψουμε ώστε η πολιτική φύση αυτής της κατάστασης δεν καλυφθεί πίσω από τις υποκριτικές μορφές μιας συμβολαιογραφικής πράξης. Η γλώσσα είναι ένα πολύτιμο και ντελικάτο εργαλείο εξερεύνησης και έρευνας, ένα θέατρο όπου σκηνογραφούνται χίλια όνειρα πριν προσπαθήσουμε να τα πραγματοποιήσουμε –ή να τρομοκρατηθούμε από την παρουσίασή τους- πριν τα βάλουμε για πάντα στην άκρη.  Η ουσία του ανοίγματος προς το εφικτό, είναι ο ιστός της φαντασίας μας, η συγκρουσιακή κι όμως επίπονη εγγύηση ότι το μέλλον μας είναι αποτέλεσμα μιας επιλογής, πρόδηλη μεν αλλά όχι γι’ αυτό λιγότερο φορτισμένη με υπευθυνότητα. Ειδικά όταν την καθηλώνουμε στους κανόνες που υπαγορεύονται από την εξουσία, όταν μεταμορφώνονται σε αλαζονικές θέσεις από κοινότοπες λογικές που υπαγορεύονται από το λεξικό.

          Η πρόδηλη πολιτική ή πολεμική ερμηνεία των ορισμών είναι λοιπόν ένα ουσιαστικό στοιχείο ενός επαναστατικού προγράμματος και επιπλέον ουσιαστικό στοιχείο για να προστατέψουμε το χώρο κινήσεων όπου γεννιέται κάθε επανάσταση, η αμυδρή αλλά απαράβατη υπόσχεση ελευθερίας που προσφέρεται από τις λέξεις. Σε μια κάποια στιγμή, η νοητική επανάσταση, προσωπική ή κοινωνική, αναγκάστηκε να αντιμετωπίσει αυτό το πρόβλημα: να αναδείξει την αντίθεση που διασχίζει τις λέξεις κλειδί της κοινής μας εμπειρίας και να παρουσιάσει με καθαρότητα τα νοήματα που μας είναι αγαπητά. Κάνοντας αυτές τις κινήσεις, χρειάστηκε να αναλάβει μια άλλη ουσιαστική λειτουργία, περισσότερο εσωτερική παρά εξωτερική: να εξασφαλίσει με σιγουριά ότι αυτές οι έννοιες ήταν συμβατές η μια με την άλλη, ότι η χρήση τους σε διαφορετικά συμφραζόμενα, για ειδικούς ενίοτε σκοπούς στα συγκεκριμένα συμφραζόμενα, δεν έκρυβε μύχιες αντιφάσεις.    

(*) … αυτός ήμουν, σαν να ήμουν άδειος, αναπολώντας το χαμένο ανθρώπινο γένος, και ήρεμος στην μη-ελπίδα. Δεν είχα πια όρεξη να κοιτάξω την κοπέλα μου κατάματα, ξεφύλλιζα το λεξικό μου, μοναδικό βιβλίο που τώρα πια ήμουν ικανός να διαβάσω…

 (Έλιο Βιττορίνι, Σικελικοί διάλογοι, 1941).

 * Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής της φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ