«La poesia è un mostro» (*)

Δεν είναι αναγκαίο να δώσεις τον ορισμό της ποίησης. Στην κυρίαρχη ταυτοποίησή της, που χαρακτηρίζεται από την εξαιρετική λεκτική ένταση και τον ρυθμό, η ποίηση εκφράζει επίσης μια απελευθέρωση του λόγου από την κανονική σύνταξη. Διαφορετικά από την πρόζα, που δεν μπορεί να απεμπλακεί από τα συντακτικά δεσμά. Κάνε ποίηση όταν καταφέρνεις να δώσεις σε μια λέξη το μέγιστο της έννοιας. Είναι ανώφελο να γράφεις σε στίχους αυτό που μπορείς να γράψεις καλύτερα σε πρόζα. Ποίηση είναι αυτό που δεν μπορεί να μεταφραστεί σε πρόζα. Η ποίηση είναι η αντι-πρόζα.

«Η ποίηση είναι ένα τέρας» (*) δηλώνει ο Μοντάλε σε έναν Διάλογο πάνω στην ποίηση, που δημοσιεύθηκε το 1960 στα «Quaderni Milanesi» (τ. 1). «Είναι μουσική φτιαγμένη με λέξεις ακόμη και με ιδέες: γεννιέται όπως γεννιέται, από έναν αρχικό τονισμό που είναι απρόβλεπτος πριν ακόμη γεννηθεί ο πρώτος στίχος».  

Βέβαια η ποίηση είναι η πιο αρχαία τέχνη και το πεδίο της απόλυτης εκφραστικής ατομικότητας, όπου η parole (η γλώσσα του υποκειμένου) παίρνει τις αποστάσεις από τις κανονιστικές λειτουργίες της langue που χρησιμοποιείται.  

«Δεν υπάρχει πράγμα που δεν μπορείς να μάθεις» λένε κάποιοι. Η ποίηση, για παράδειγμα, δεν είναι κάτι που διδάσκεται.

Την εποχή όπου η ομοιοκαταληξία είναι για τον ποιητή ότι η τεχνική του σχεδίου για τον εικαστικό καλλιτέχνη, η ποίηση έχει εξαιρετικούς ποιητές όπως ο Δάντης και ο Πετράρχης. Αλλά όποιος σήμερα προτείνει τις τερτσίνες του Δάντη από ενδεκασύλλαβους θα ήταν τουλάχιστον γραφικός.

Αντίθετα ο «ελεύθερος στίχος», που υπερισχύει στη σύγχρονη ποίηση και που γεννήθηκε από την επιθυμία των ποιητών να εφεύρουν νέους κανόνες, δεν έχει έναν σταθερό αριθμό συλλαβών∙ κι αν ανατρέχει στην ομοιοκαταληξία ή στην παρήχηση, το κάνει ακολουθώντας έναν ανόμοιο ρυθμό από μέτρα ή τονισμούς. Η μη κανονικότητα, που φυσικά δεν σημαίνει δυσαρμονία (γιατί ο στίχος είναι πράγματι «ελεύθερος» αν είναι … «δεμένος» στους δικούς του αυστηρούς κανόνες), αφομοιώνεται στο λεγόμενο μικτό μέτρο φτιαγμένο από στίχους διαφορετικών μέτρων.   

Εμβληματικοί της λυρικής ποίησης, που βασίζεται στην αυτόνομη υποκειμενικότητα, οι στίχοι ξένοι από οποιοδήποτε μετρικό σχήμα, απελευθερώνουν οριστικά την ποίηση από τα τεχνάσματα της ομοιοκαταληξίας. Αυτή η τελευταία, σχεδόν άγνωστη στους αρχαίους, εμφανίζεται για πρώτη φορά στα μεσαιωνικά λατινικά. Από αυτά περνά σε διάφορες γλώσσες και γίνεται το φυλακτό για τους ποιητές και στιχοποιούς κάθε είδους.

Βέβαια, διακρίνοντας ανάμεσα στους απλούς στιχοποιούς  και τους αληθινούς ποιητές, αυτό που έχει σημασία δεν είναι το μέτρο αλλά η γλώσσα.

Επίσης, λιγότερο από το μέτρο ποιητική λειτουργία έχει η ομοιοκαταληξία που, χρησιμοποιημένη εδώ και αιώνες, σήμερα θα έμοιαζε με κάτι το εντελώς «γκροτέσκο».

 14-08-2016

*Ο Φοίβος Γκικόπουλος είναι ομότιμος καθηγητής του ΑΠΘ

Κυκλοφορεί το νέο βιβλίο του Φοίβου Γκικόπουλου "Τα λόγια τα κατάρατα γρικώντας", εκδόσεις Ταξιδευτής